Ishchi o‘quv dasturlari

3.01 Mexanika

(ma’ruza-54 soat)

1- Ma’ruza. Kirish. Fizika predmeti. Fan sifatida. Fizika metodologiyasi. Fizika mazmuni va strukturasi. Fizikaning boshqa fanlar bilan aloqasi. Xalq xo‘jaligi va ishlab chiqarishning rivojlanishida fizikaning roli. O‘qituvchi tayyorlashda umumiy fizikaning roli (2 s).

2- Ma’ruza. Kirish. Mexanika predmeti. Mexanika rivojining qisqacha obzori. Abstaksiyalar va modellarning cheklanganligi. Fizik kattaliklar va ularni o‘lchash. O‘lchov birliklari. Asosiy va hosilaviy birliklar. Koordinat sistemalari. Fazo va geometriya. Vektorlar va koordinatlar usulida ifodalash (2 s).

1- bob. Moddiy nuqta kinematikasi

3- Ma’ruza. Moddiy nuqta kinematikasi. Fazo va vaqt xossalari haqida Nyuton tasavvurlari. Nyuton mexanikasida sanoq sistemasi. Vaqt va uzunlik etaloni. Harakatning nisbiyligi. Moddiy nuqta haqida tushuncha. Radius vektor, siljish vektori, tezlik, tezlanish, tezlanishning tangensial, normal tashkil etuvchisi, harakat qonuni, harakat traektoriyasi va bosib o‘tilgan yo‘l. Harakatning mustaqillik prinsipi. To‘g‘ri chiziqli harakat. Tekis harakat va tekis tezlanuvchan harakat (2 s).

4- Ma’ruza. Nuqtaning egri chiziqli va aylana bo‘ylab harakati. Burchak siljish, burchak tezlik, burchak tezlanish, chiziqli va burchak kattaliklar orasidagi bog‘lanish. Burchak tezlik va tezlanish vektorlari (2 s).

2 - bob. Qattiq jism kinematikasi

5- Ma’ruza. Qattiq jism kinematikasi. Qattiq jism xarakatining tashkil etuvchilari. Ilgarilanma harakat. Yassi harakat. Burchak siljish va tezlik vektori. Burchak tezlanish. Oniy aylanish o‘qi (2 s).

3 - bob. Tebranma harakat

6- Ma’ruza. Tebranma harakat. Garmonik tebranish. Amplituda. Chastota. Siljish, faza. Garmonik tebranma harakatda tezlik va tezlanish. Tebranma va aylanma harakat orasidagi bog‘lanish, vektor diagramma. Chastotalari bir xil va turlicha yo‘nalishdagi tebranishlarni qo‘shish. Tepki. O‘zaro perpendikulyar tebranishlarni qo‘shish. Lissaju figuralari (2 s).

4- bob. Moddiy nuqta dinamikasi

7- Ma’ruza. Moddiy nuqta dinamikasi. Nyutonning 1- qonuni. Inersial sanoq sistemasi. Kuch haqida tushuncha. Kuchlar va uni o‘lchash. Massa – inertlik o‘lchovi. Massaning additivligi. Impuls. Massaning tezlikka bog‘liqligi.

8- Ma’ruza. Moddiy nuqta momentlari. Impuls, kuch, inersiya momenti. Markaziy kuchlar ta’siridagi harakatda moddiy nuqta impuls tenglamasi. Moddiy nuqta harakat tenglamasi (2 s).

10- Ma’ruza. Ish.Quvvat. Ish va quvvat birliklari. Energiya. Kinetik energiya. Potensial va potensial bo‘lmagan kuchlar. Potensial energiya. Potensial energiya va kuch orasidagi bog‘lanish. Potensial kuchlar maydonidagi moddiy nuqtaning to‘la energiyasi va energiyaning saqlanish qonuni. Massa va energiyaning bog‘lanish qonuni (2 s).

5- bob. Moddiy nuqtalar sistemasi dinamikasi

11- Ma’ruza. Moddiy nuqtalar sistemasi dinamikasi. Saqlanish qonunlari va moddiy nuqtalar sistemasi. Ichki va tashqi kuchlar. Berk sistema. Moddiy nuqtalar sistemasining harakati va uning tenglamasi. Momentlar tenglamasi. Massa markazi. Massa markazining koordinatalari. Massa markazining tharakati. Impulsning saqlanish qonuni va uning xulosalari (2 s).

12- Ma’ruza. O‘zgaruvchan massali jism kinematikasi. Reaktiv harakat. Harakatning norelyativistik tenglamasi. Meshcherskiy va Siolkovskiy formulalari, pog‘onali raketa. Xarakteristik tezlik. O‘zgaruvchan massali jismning relyativistik harakati haqidagi ma’lumotlar. Kosmik parvozlarga mo‘ljallangan reaktiv dvigatellarining imkoniyatlari haqida ma’lumotlar (2 s).

13- Ma’ruza. Urilish tushunchasi. Diagramma yordamida urilish jarayonini ifodalash. Urilishda saqlanish qonunlari. Energiyaning saqlanish qonuni. Impuls saqlanish qonuni. Impuls momenti saqlanish qonuni. Elastik va noelastik urilish. Massa markazi sistemasi. Neytronlar sekinlashuvining elastik urilish sifatida qarash. Noelastik urilishlarga misollar. Elementar zarralarning to‘qnashuvlari.

14- Ma’ruza. Fizikada saqlanish qonunlarining roli. Fazo va vaqtning simmetriya xossasi bilan saqlanish qonunlari orasida bog‘lanish. Impuls saqlanish qonuni, impuls momenti va energiya saqlanish qonunlarini fazoning bir jinsliligi va izotropligi, vaqtning bir jinsliligi orqali izoxlanishning umumiy g‘oyalari (2 s).

6- bob. Qattiq jism mexanikasi

15- Ma’ruza. Qattiq jism mexanikasi. Qattiq jism moddiy nuqtalar sistemasi kabi. Qattiq jismning ilgarilanma va aylanma harakati. Oniy aylanish o‘qi. Erkinlik darajasi va bog‘lanishlar haqida tushuncha.

16- Ma’ruza. Qattiq jismning qo‘zg‘almas o‘q atrofida aylanma harakati. O‘qqa nisbatan kuch impulsi. Juft kuchlar momenti. Juft kuchlar. Qattiq jismning inersiya momenti va impuls momenti. Gyuygens - Shteyner teoremasi. Momentlar tenglamasi. Aylanma harakat qiluvchi qattiq jismning kinetik energiyasi. Qattiq jism impuls momentining saqlanish qonuni va uning xossalari (2 s).

17- Ma’ruza. Qattiq jismning qo‘zg‘almas o‘q atrofidagi aylanma harakati. Aylanishning erkin o‘qi. Giroskop. Giroskop pretsessiyasi. Giroskopik mayatnik. Giroskopik kuchlar. Erkin bo‘lmagan giroskop. Qattiq jismning yasssi harakati. Maksvell mayatnigi. Fizik mayatnik. Bir nuqtaga mahkamlangan qattiq jism harakati.

18- Ma’ruza. Qattiq jismning muvozanat shartlari. Muvozanat turlari. Jismning og‘irlik markazi (2 s).

7- bob. Ishqalanish kuchlari

19- Ma’ruza. Ishqalanish kuchlari va harakat. Suyuqlikda ishqalanish. Jismning qovushoq muhitdagi harakati. Stoks formulasi. Quruq ishqalanish qonunlari. Tinch holatda va sirpanishdagi ishqalanish. Tebranishdagi ishqalanish. Tabiat va texnikada ishqalanish kuchlarining ahamiyati (2 s).

20- Ma’ruza. Suyuqlik va gazlar mexanikasi. Suyuqlik va gazlarda bosim. Tinch holdagi suyuqlik va gazlarda bosim taqsimoti. Paskal qonuni. Arximed kuchi jismning suzish sharti (2 s).

21- Ma’ruza. Ideal suyuqlik oqimi. Oqimning uzluksizlik tenglamasi. Ideal suyuqlik uchun Bernulli tenglamasi va uning xossalari. Torrichelli formulasi. Oqayotgan sharra formasi (2 s).

22- Ma’ruza. Qovushoq suyuhlikning harakati. Laminar va turbulent oqim. Reynolds soni. Puazeyl qonuni. Suyuqlik va gazning jism atrofida aylanib oqishi. Chegaraviy qatlam. Uyurma hosil bo‘lishida oqimning uzilishi. Peshona qarshiligi, ko‘tarish kuchi. Jukovskiy ishlari. Magnus effekti. Gazda siqilish. Impuls tezligi. Zarba to‘lqini. Tovush tezligidan katta tezliklarda harakatlanuvchi jism atrofidan aylanib o‘tish (2 s).

8-bob. Noinersinal sanoq sistemalari

23- Ma’ruza. Noinersial sanoq sistemalarida harakat. Noinersial sanoq sistemasining inersiya kuchi. Tekis aylanuvchi noinersial sanoq sistemalarida markazga intilma inersiya kuchi. Koriolis kuchi. Yerda inersiya kuchining namoyon bo‘lishi. Fuko mayatnigi (2 s).

9-bob. Maxsus nisbiylik nazariyasi

24- Ma’ruza. Maxsus nisbiylik nazariyasi (MNN) Eynshteyn postulatlari. MNN da sanoq sistemasi. MNN da bir vaqtlilikning nisbiyligi. Lorens (Lorens Xendrik Anton - nemis fizigi, 1853 – 1928 yillar) almashtirishlari. Nisbiylik prinsipi va yorug‘lik tezligining o‘zgarmasligi haqidagi postulat. Koordinata almashtirishlarining chiziqli ekani. Lorens almashtirishlari. Galiley almashtirishlari. Lorens almashtirishlarining chegaraviy holidir. Fazo va vaqtga zamonaviy qarashlar. Bir vaqtlilik va sababiylikning nisbiyligi. Oraliqning invariantligi, fazosimon va vaqtsimon oraliq. Harakatlanuvchi jism uzunligi qisqarishining formulasi. Harakatlanuvchi jism o‘lchami qisqarishining realligi. Jismning absolyut kattaligi va qisqarish haqida. Harakatdagi soat yurishining sekinlashuvi. Xususiy vaqt. Vaqt sekinlashuvining darajasi. Egizaklar paradoksi. Tezliklarni qo‘shish formulasi. Aberratsiya, Fizo tajribasining interpretatsiyasi. Tezlanishning almashtirishlari. Fizik o‘zaro ta’sirlardagi chegaraviy tezlik (2 s).

10- bob. Elastiklik kuchlari

25- Ma’ruza. Elastiklik kuchlari. Qattiq jismlarning elastiklik xossalari. Elastik deformatsiyalar uchun Guk qonuni, bir tomonlama cho‘zilish, siqilish, hamma tomondan siqilish, siljish, burilish. Elastiklik moduli.Puasson koeffitsienti. Elastiklik chegarasi. Mustahlamlik. Mo‘rtlik. Qoldiq deformatsiya. Elastik deformatsiya turlari (2 s).

11-bob. Tebranish va to‘lqin. Akustika.

26- Ma’ruza. Tebranish. Elastik va kvazielastik kuch. Kuch ta’sirida xarakat. Ishqalanishsiz xarakat. Ishqalanishsiz sodda mexanik tebranish sistemasining xaraakt tenglamasi. Prujinali, matematik, fizik va buralma mayatniklar. Tebranishning xususiy chastotasi. Tebranayotgan jismning kinetik, potensial va to‘la energiyasi. Xo‘l ishqalanishda tebranish sistemasi xarakatininig tenglamasi. So‘nuvchi tebranish chastotasi. So‘nish koeffitsenti, logarifmik dekrement, asllilik va ularning sistema parametrlari bilan bog‘lanishi. Tebranishini kompleks ko‘rinishda ifodalanishi (2 s).

27- Ma’ruza. Majburiy tebranishlar. Rezonans. Chiziqli va nochiziq tebranish sistemasi xaqida tushuncha. Avtotebranish. Mexanik tebranishlarning texnikadagi roli. Bog‘lagan sistemalarda tebranishlar haqida tushuncha. Amplituda-chastota va faza-chastota xarakteristikasi. Sistemaga davriy va nodavriy kuchning ta’sirini izoxlash (2 s).

28- Ma’ruza. To‘lqin. Bir jinsli elastik muxitda tebranishningt tarqalishi. Bo‘ylama va ko‘ndalang to‘lqin. Unda amplituda, faza, tezliklar. To‘lqining faza tezligi. Yassi garmonik yuguruvchi to‘lqining tenglamasi. Yuguruvchi to‘lqinda siljish, deformatsiya, tezlik. Yuguruvchi to‘lqin energiyasi. Umov vektori. Trubada tarqaluvchi to‘lqining ochiq va berk oxiridan (kesimdan) qaytishi (2 s).

29- Ma’ruza. To‘lqin interferensiyasi va difraksiyasi. Turg‘un to‘lqin. Turqun to‘lqinda nisbiy deformatsiya, siljish va tezlik. Turg‘un to‘lqinda energetik munosabat (kinetik va potensial energiyaning o‘zaro almashinishi) (2 s).

30- Ma’ruza. Akustika. Tovushning tabiati. Tovush qattiqligi. Tovushda bosim. Tovush manbalari va qabul qiluvchilari. Odamning tovush chiqarish va qabul qilish a’zolari. Tovushning ob’ektiv va sub’ektiv xarakteristikalari. Tovush tezligi. Akustikada Doppler effekti. Tovush energiyasi. Ultratovush. Infratovush. Berk xajmda tovush to‘lqini. Rezonator (2 s).

12-bob. Butun olam tortishish qonuni.

31- Ma’ruza. Butun olam tortishish qonuni. Sayyoralar xarakati. Keppler qonunlari. Nyutonning olam tortishish qonuni, tortishish doimiysi va uni o‘lchash. og‘ir va inert massa. Inersiya kuchi vaog‘irlik kuchining ekvivalentliginig Eynshteyn prinsipi (2 s).

32- Ma’ruza. Butun olam tortishish qonunidan kelib chiquvchi xulosalar. Tortishish maydoni kuchlanganligi va potensiali. Ostragradskiy- Gauss teoremasi. Markaziy gravitatsion maydondagi harakatda energiya va impuls momenti saqlanish qonunini tatbiq etish. Yer sun’iy yo‘ldoshlari. I, II, III kosmik tezliklar. Yo‘ldosh orbitasi. Orbita ko‘rinishiga Yerning shakli va atmosferasining ta’siri. Ikki jism masalasi. Keltirilgan massa qo‘yilishi. Yorug‘likning Quyosh tortishi ta’sirida burilishi va Merkuriy perigeliyini izoxlash. Klassik tortishish nazariyasining qanoatlantirmasligi (2 s).

Mexanikadan adabiyotlar

1. Namunaviy dasturda.

Asosiy.

1. Sivuxin.D.V. Umumiy fizika kursi. I-jild. Mexanika. Toshkent. O‘qituvchi. 1981.

2. Strelkov.S.P. Umumiy fizika kursi. Mexanika. Toshkent. O‘qituvchi 1977.

3. Xaykin.S.E. Fizicheskie osnovū mexaniki. Moskva. Nauka. 1971-g.

Qo‘shimcha.

1. Axmadjonov O. Fizika kursi. Mexanika va molekulyar fizika. Toshkent. O‘qituvchi. 1987-yil.

2. U. Kittel, U. Nayt, M. Ruderman. Mexanika. «Nauka». 1984-g. F.Krauford. Volno‘. Moskva, «Nauka», 1974 god.

2. Mexanikadan kutubxonadagi adabiyotlar.

1. Sivuxin.V. Umumiy fizika kursi. Mexanika. «O‘qituvchi», Toshkent, 1981yil.

2. Strelkov S.P. Mexanika. «O‘qituvchi», Toshkent, 1977 yil.

3. Xaykin S.E. Fizicheskie osnovū mexaniki. Moskva. «Nauka», 1971.

4. Axmadjonov O. Fizika kursi. Mexanika va molekulyar fizika. Toshkent. O‘qituvchi. 1987 yil.

5. Berkleevskiy Kurs fiziki. 1-jild. Mexanika. Moskva. «Nauka». 1984g., F.Krauford. Volnū. Mokva, «Nauka», 1974 god.

4. Detlaf. A.A, Yavorskiy.B.M., Miyakovskaya L.B. Kurs fiziki. Tom I, «Vūsshaya shkola», Moskva, 1977g.

5. ZismanG.A., Todes O.M. Kurs obłey fiziki. Tom I, Moskva, «Nauka», 1974g.

6. Putilov K.A. Fizika kursi. I-tom. «O‘qituvchi», Toshkent, 1981yil.

7. Arxangelskiy M.M. Kurs fiziki. Mexanika. «Prosveshenie», Mokva, 1975g.

8. Rimkeevich P.A. Kurs fiziki. «Vūsshaya shkola», Moskva, 1975g.

9. Pol R.V. Mexanika, akustika, uchenie o teplote. Moskva, «Nauka», 1971g.

10. Savelev I.P. Umumiy fizika kursi. I-tom. «O‘qituvchi», Toshkent, 1973 yil.

11. Gershenzon Ye.M., Malov N.N. Kurs obłey fiziki. Moskva, «Prosveshenie» 1987g.

12. Matveev A.N. Mexanika i teorii otnositelnosti. «Vūsshaya shkola», Moskva, 1978g.

13. Aleksandrov N.V., Yashkin A.Ya. Kurs fiziki. Mexanika. «Prosveshenie», Moskva, 1978g.

14. Shebalin O. D. Fizicheskie osnovū mexaniki i akustiki. «Vūsshaya shkola», Moskva, 1981g.

15. Frish S.E., Timoreva A.V. Umumiy fizika kursi. I-tom. «O‘qituvchi», Toshkent, 1972 yil.

16. Raxmatullaev M. Umumiy fizika kursi. Mexanika. «O‘qituvchi» Toshkent, 1995 yil.

Tuzuvchi: f-m.f.n, dots. O‘.A.Abduboqiev

3.02 Molekulyar fizika

(ma’ruza-54 soat)

So‘z boshi

Ushbu ishchi o‘quv dasturi oliy o‘quv yurtlari chiqarilgan na’munaviy dastur (Toshkent-1996 y «O‘qituvchi» 27-bet) asosida ishlab chiqilgan. Dastur Andijon Davlat Universiteti fizika yo‘nalishida o‘qiyotgan bakalavrlarga mo‘ljallangan.

Molekulyar fizika fani predmeti. temperatura, bosim, issiqlik xarakati. Termodinamik va statistik usullar. Xolat tenglamasi (4 s).

Termodinamik jarayonlar. Ideal gaz qonunlari. Termodinamik jarayonlarni grafik ravishda tasvirlash (2 s).

Termodinamikaning birinchi qonuni(2 s).

Termodinamik sistemaning to‘liq ichki energiyasi. Issiqlik va ish (2 s)

Termodinamik sistemaning issiqlik sig‘imi. Mayer formulasi (2 s).

Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi va ularning asosiy tenglamasi (2 s). Gaz molekulalarining tezliklar bo‘yicha taqsimoti. Maksvel va Bolsman taqsimotlari (4 s).

Molekulalarning erkin yugurish masofasi. Energiyaning erkinlik darajasi bo‘yicha teng taqsimlanish qonuni. Gazlarning issiqlik sig‘imi (2 s).

Gazlarda ko‘chish xodisasi. Diffuziya, ichki ishqalanish(qovushqoqlik), issiqlik o‘tkazuvchanlik (4 s).

Gazlarni siyraklashtirish (2 s).

Berk jarayonlar. Termodinamikaning ikkinchi qonunni. Karno sikli. Issiqlik mashinalari va ularning F.I.K. (2 s).

Entropiya. Klaizius teoremasi (2 s).

Termodinamikaning asosiy tenglamasi. Siyrak gazlar. Joul-Tomson effekti (2 s).

Yuqori vakuum nasoslari (2 s).

Real gazlar. Van-der-Vaals tenglamasi. Real gazlarning ichki energiyasi(2 s). Gazlarni suyultirish (2 s).

Suyuqliklar. Suyuqliklarni tuzilishi (2 s).

Suyuqliklarning issiqlik sig‘imi va o‘tkazuvchanligi (2 s).

Suyuqliklarning sirt tarangligi. Xo‘llanuvchanlik. Kapillyar xodisalar. Bug‘lanish va kondensatsiya. Qattiq jismlarning turlari (2 s).

Monokristallar. Polikristallar. Amorf qattiq jismlar. Kristall panjara(2 s).

Elementar katak kristall singoniyalari. Nuqtaviy translyatsion simmetriya. Kristal atomlarining bog‘lanish turlari (2 s).

Kristallarda nuqsonlar vaularning turlari. Diskolatsiyalar. Kristallarning issiqlik sig‘imi (2 s).

Dyulong-Pti, Eynshteyn va Debay formulalari (2 s).

Kristaldagi yo‘nalishlar. Miler indekslari. Polimorfizm. Metallar. Dielektriklar. Yarim o‘tkazgichlar (2 s).

Adabiyotlar:

1. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi, II jild., Molekulyar fizika Toshkent, «O‘qituvchi», 1981-y.

2. Kikoin I.G. Molekulyar fizika. Toshkent, «O‘qituvchi». 1978-y.

3. Putilov K.A. Fizika kursi. I jild., Toshkent, «O‘qituvchi». 1981-y

4. Axmadjonov O. Fizika kursi. Mexanika va molekulyar fizika. Toshkent., O‘qituvchi. 1987-yil.

5. Pol R.V. Mexanika, akustika, uchenie o teplote. Moskva, «Nauka», 1971 g.

6. Savelev I.P. Umumiy fizika kursi. I-tom. «O‘qituvchi», Toshkent, 1973-yil.

7. Gershenzon Ye.M., Malov N.N. Kurs obłey fiziki. Moskva, «Prosveshenie» 1987 g.

Mexanikadan amaliy mash\ulot ishchi dasturi .

( fizika ixtisosligi I bos=ich bakalavr).

Mexanik xarakatga doir masalalar yechish ( 4 soat ).

Tekis ūzgaruvchan xarakatga doir masalalar yechish ( 2 soat ).

Aylanma xarakatga doir masalalar yechish ( 2 soat ).

Dinamikaga doir masalalar yechish ( 4 soat ).

Nyuton =onunlari. Impulsga doir masalalar yechish ( 4 soat ).

Molekulyar fizikadan amaliy mashg‘ulot (54 soat)

Avogadro soni, modda miqdori, konsentratsiya, molyar massa, molekulyar massa va molekulalar sonini hisoblashga doir masalalar yechish (2 soat).

Idel gaz tushunchasi. Ideal gazning bosimi. Gaz molekulalarining o‘rtacha kinetik energiyasi va gazning mutloq harorati orasidagi bog‘lanishga doir masalalar yechish (4 soat).

Idel gaz qonunlari. Sharl qonuni. Boyl-Mariott qonuni, Gey-Lyussak qonuni. Ideal gaz qonunlari yordamida gazning holat parametrlarini aniqlash (4 soat).

Klapeyron tenglamasi va Mendeleev-Klapeyron tenglamasini qo‘llashga doir masalalar yechish (2 soat).

Idel gazning parsial bosimi. Gaz aralashmalari va Dalton qonuni. Gaz aralashmalarining molyar massasini va holat parametrlarini hisoblash (2 soat).

Atmosfera bosimining balandlikka bog‘liqlik masalasi. Barometrik formulani qo‘llash va Bolsman taqsimotiga doir masalalar yechish (2 soat).

Molekulalar tezliklarining Maksvell taqsimoti. Eng ehtimolli tezlik, o‘rta arifmetik tezlik va o‘rta kvadratik tezlikni hisoblash (2 soat).

Molekulalarning o‘rtacha erkin yugurish yo‘li, uzunligi va molekulalarining to‘qnashuvlar sonini hisoblash (2 soat).

Ko‘chish hodisalari. Diffuziya oqimi va diffuziya koeffitsientini hisoblash (2 soat).

Impuls oqimini va qovushoqlik koeffitsientini hisoblash (2 soat).

Issiqlik oqimi, issiqlik o‘tkazuvchanlik va ko‘chish koeffitsientlari orasidagi bog‘lanishga doiro masalalar yechish (2 soat).

Ideal gazning ichki energiyasini hisoblash va ichki energiyaning erkinlik darajalari bo‘yicha taqsimotiga doir masalalar yechish (2 soat).

Gazga berilgan issiqlik miqdori, gazning ishi, sistemaning gaz ustidan bajargan ishi va gaz ichki energiyasining o‘zgarishi orasidagi bog‘lanishga doir masalalar yechish (4 soat).

Gaz hajmining o‘zgarishida bajarilgan ishni hisoblashga doir masalalar (2 soat).

Ideal gazlarning issiqlik sig‘imlarini hisoblashga doir masalalar (2 soat).

Issiqlik mashinalarining foydali ish koeffitsientlari va ideal gaz jarayonlarida entropiya o‘zgarishini hisoblash (2 soat).

Real gazning holat tenglamasi. Real gazning holat parametrlarini va ichki energiyasini hisoblash (4 soat).

Suyuqlik sirtining tuzilishi. Suyuqliklarning sirt tarangligi va kapillyar hodisalarga doir masalalar yechish (2 soat).

Qattiq jism tuzilishi. Kristall panjara parametrlarini łisoblash (4 soat).

Qattiq jism issiqlik sig‘imini hisoblash (4 soat).

Adabiyotlar:

1. Sivuxin. D.V. Umumiy fizika kursidan masalalar to‘plami. Termodinamika va molekulyar fizika. O‘qituvchi. Toshkent-1983.

2. Saxarov D.I. Fizikadan masalalar to‘plami. O‘qitkvchi., Toshkent-1965.

3. Volkenshteyn V.S. Umumiy fizika kursidan masalalar to‘plami. O‘qituvchi. Toshkent-1969.

4. Chertov A., Vorobev A. Fizikadan masalalar to‘plami. O‘zbekiston. Toshkent-1997.

5. Irodov I.Ye. Zadachi po obłey fizike. M.,Nauka,1979.

6. Gurev I.Ye., Kortnev A.V i dr. Sbornik zadach po obłemu kursu fiziki. M., Vūsshaya shkola, 1972.

Tuzuvchi: f.m.f.n. Sh.Ermatov.

3.03 Elektr va magnetizm

(ma’ruza-54 soat)

So‘z boshi

Ushbu ishchi dastur Andijon Davlat Universiteti 2-bosqich elektr va magnetizm fanidan tuzilgan. Dasturda asos 1996 yili «O‘qituvchi» nashriyoti tomonidan chiqarilagn va Toshkent Davlat Universiteti tayyorlagan « Universitet ta’limi uchun fizika va astronomiya mutaxasisliklari bo‘yicha dasturlar» to‘plami olingan. Xususan 12-16 betlarda keltirilgan elektr va magnetizm dasturidan foydalanilgan. Bu dasturda deyarli o‘zgartirishlar kiritilmadi. Ba’zi ma’ruzalarning kichik qismi bir oz siljitildi. Masalan Maksvel tenglamalariga oid bo‘limda siljish toki tushunchasi oldinroq, ya’ni o‘zgaruvchan tok bo‘limida reaktiv qarshiliklardan tok o‘tishi va zanjir qonuniyatlarini tushuntirishda bayon etilgan. Shuning uchun Maksvel tenglamalariga kelganda siljish toki to‘g‘risida eslatma beriladi.

Elektromagnit maydonning umumiy tavsifi. Mikroskopik zaryad tashuvchilari. Elektromagnitik o‘zaro ta’sirining tabiatdagi roli. Elementar zaryad va uning invariantligi (2 s).

Zaryadning saqlanish qonuni. Doimiy elektr maydon. Elektr maydonning fizik mohiyati. Zaryad birligi. Zaryadlarning chizig‘iy, sirtiy va hajmiy zichligi (2 s).

Zaryadlarning o‘zaro ta’siri. Kulon qonuni. Kulon qonunini tajribada tekshirish. Nuqtaviy zaryad tushunchasi. Elektr maydon kuchlanganligi (2 s).

Nuqtaviy zaryad maydoni. Elektr maydonining mohiyati. Kulon qonunini maydon nuqtai nazaridan talqin qilish (2 s).

Superpozitsiya prinsipi. Maydon kuch chiziq-lari. Elektrostatik maydon induksiya vektori. Elektr maydon oqimi. Gauss teoremasi (2 s).

Elektrostatik maydon potensiali. Elektrostatik maydonning potensiali (2 s). Elektrostatik maydonda bajarilgan ish. Potensiallar farqi. Potensial gradienti. Ekvipotensial sirtlar (2 s).

Puasson va Laplas tenglamalari (2 s).

Elektr maydonda o‘tkazgichlar. Elektr induksiyasi hodisasi. O‘tkazgich potensiali. Elektrofor. Elektrostatik generator. Elektrofor mashina. O‘tkazgich sirtiy zichligi bilan o‘tkazgich egriligi orasidagi bog‘lanish. Elektr sig‘imi (2 s).

Kondensatorlar. Kondensatorlar sig‘imini hisoblash. Elektr maydonda dielektriklar (2 s).

Dielektriklar qutblanishining molekulyar nazariyasi. Qutblanishning miqdoriy xarakteristikasi, qutblanish vektori. Qutblanishning elektr maydonga ta’siri (2 s).

Bog‘langan zaryadlar. Dielektriklar uchun Gauss teoremasi. Elektr induksiyasi. Ikki dielektrik chegarasida kuch chiziqlarining sinishi (2 s).

Elektrostatik maydon energiyasining zichligi. Elektr toki. Tok zichligi. Elektr tokining ta’siri. Qarshilik va uning temperaturaga bog‘liqligi. Om qonuni. Om qonunining differensial ko‘rinishi (2 s).

Berk zanjir uchun Om qonuni. Elektr yurituvchi kuch. Tarmoqlangan zanjirlarning xususiy holati. Shunt tanlash usullari. Elektr tokining ishi, quvvati. Tok manbaining foydali ish koeffitsienti (2 s).

Metallarda elektr o‘tkazuvchanlik. Rikke-Mandelshtamm-Papaleksi va Styuart-Tolmen tajribalari. Metallarda elektr o‘tkazuvchanlikning klassik elektron nazariyasi (2 s).

Qattiq jismlarda zonaviy nazariya to‘g‘risida tushuncha. Yarim o‘tkazgshichlarda xususiy o‘tkazuvchanlik. Kirishmali o‘tkazuvchanlik. Donorlar va akseptorlar. Kontakt hodisalar. Chiqish ishi. Kontakt potensiallar fo‘arqi. Yarim o‘tkazgich kontaktining to‘g‘rilagich mexanizmi. Yarim o‘tkazgichli diod va tranzistor. Mikroelektronika to‘g‘risida tushuncha. Nometall o‘tkazgichlar. Gazlarning elektr o‘tkazuvchanligi. Ionlash va rekombinatsiya. Ion quyuni, gazlardagi razryadlarning asosiy turlari. Uzluksizlik tenglamasi. Moddaning plazma xolati. Yuqori haroratli plazma (4 s).

Elektromagnitlarda elektr toki. Dissotsiatsiya va rekombinatsiya. Tok zichligi formulasi. Fazaviy qonunlar. Vakuumda elektr toki. Termoelektron emissiya. Termoelektron emissiya hodisasining qo‘llanilishi. Lampalar. To‘yinish tokinining temperaturaga bog‘liqligi. Statsionar magnit maydon. Tok elementlarining o‘zaro ta’sir qonuni. Toklar o‘zaro ta’sirining maydon nuqtai nazaridan tushuntirish (2 s).

Magnitaviy o‘zaro ta’sir kuchlari. Bio-Savar qonuni. Qonunni qo‘llash bo‘yicha xususiy hollar. Amper qonuni. Statsionar holatdagi magnit induksiya vektorining uyurmaliligi to‘g‘risidagi teorema. Magnit oqim. Magnit maydon uyurmaviyligi. Magnetiklarda magnit maydon. Magnit induksiyasi. Magnitlash mexanizmi. Hajmiy va sirtiy toklar. Tutash muxit modeli tasavvuri. Magnit maydon kuchlanganligi. Magnit maydon uchun chegaraviy shartlar. Tokli konturning magnit maydon energiyasi (2 s).

Magnitlar mavjudligidagi magnit maydon energiyasi. Magnit maydon energiyasi zichligi (2 s).

Induktivlik. Tashqi magnit maydondagi magnit energiya. Magnit maydondagi magnit kuch. Tokka ta’sir qiluvchi kuchlar. Lorens kuchi. Magnit momentga ega bo‘lgan konturga ta’sir qiluvchi kuchlar va kuch momenti. Energiya ifodasidan kuchni hisoblash (2 s).

Magnetiklar. Diamagnitlar va paramagnitlar. Diamagnetizm tabiati. Larmor protsessi. Paramagnetiklarning qabul qiluvchanligini haroratga bog‘liqligi. Kyuri qonuni. Ferromagnetiklar. Elektromagnit induksiya va kvazistatsionar o‘zgaruvchan toklar. Xarakatlanuvchi o‘tkazgichdagi induksion toklar (2 s).

Faradeyning elektromagnit induksiya qonuni. Faradey qonunining differensial ifodasi. O‘zinduksiya hodisalari. Kvazistatsionar o‘zgaruvchan tok zanjiri. O‘zgaruvchan tok zanjirida qarshilik, sig‘im va indktivlik. Impendans kvazistatsionar toklar. Vektor diagrammalar va kompleks amplitudalar. Magnitik zanjirlarni hisoblash. O‘zgaruvchan tok ishi va quvvati. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi rezonans. O‘zgaruvchan tok zanjirlari. Sinxron va asinxron yuritkichlar. Fuko toklari. O‘zaro induksiya zanjirlari. Transformatorlar. Uch fazali tok (2 s).

Texnikada va elektromagnitik energiyani uzatishda uch fazali tokdan foydalanish afzalligi. Skin samarasi. Skin samarasining texnikada qo‘llanilishi. Elektromagnit to‘lqinlar. Maksvell tenglamalari. Siljish toki.Elektromagnit to‘lqinlarning tizimi va har birining fizik ma’nosi. Elektromagnit to‘lqinlar energiyasi. Elektromagnit energiyasining saqlanish qonuni. Elektromagnit energiya oqimining zichligi (2 s).

Umov-Poyting vektori. Elektromagnit to‘lqinning uzatish yo‘li bo‘ylab xarakati. Elektromagnit to‘lqin nurlanishi. Elektromagnit to‘lqinlanish to‘g‘risida asosiy ma’lumotlar (2 s).

Chiziqli ossillyator. Nurlangan elektormagnit maydon ifodasi. Chiziqli ossillyator g‘oyasining fandagi ahamiyati. Vakuumda elektormagnit to‘lqinlar. Maydon to‘lqinlarining vektori va ular orasidagi munosabat. Fazaviy tezlik. To‘lqin energiyasining oqim zichligi (2 s).

Adabiyotlar:

1. Kalashnikov S.T. Elektr Toshkent. «O‘qituvchi»., 1979 y.

2. Bellyustin S.V. Klassicheskaya elektronnaya teoriya. Moskva., 1981 g.

Tuzuvchi: f-m.f.n Oxunov X.

3.04 Optika

(ma’ruza-57 soat)

Yorug‘lik to‘g‘risidagi ta’limotning rivojlanish tarixi. Platon, Aristotel, Pifagor, Snellius ishlari. Al-Xorazmiy davri va kashfiyotlari. Nyuton, Gyuygens, Frenel va Yung tajribalari, kashfiyotlari. Elektromagnit to‘lqin nazariyasining yaratilish. Nochiziqli optikaning rivojlanishi (4 s).

Fotometriya. Asosiy fotometrik kattaliklar: yoritilganlik, yorqinlik, yorug‘lik kuchi, ravshanlik, yorug‘lik oqimi. Fotometrlar va ularning qo‘llanilishi. Teskari kvadrat usuli (4 s).

Yorug‘likning elektromagnit tabiati. Elektromagnit to‘lqin shkalasi. Maksvell tenglamalar sistemasi va undan kelib chiqadigan asosiy xulosalar. Elektromagnit to‘lqin nurlanishining klassik nazariyasi. Garmonik ossillyator nurlanishi (4 s).

Ikki dielektrik muhit chegarasida yorug‘likning sinishi va qaytishi. Frenel formulalari. Yorug‘likning to‘la ichki qaytishi. Refraktometriya. Sindirish ko‘rsatkichining o‘lchash usullari. Limitik burchak (3 s).

Optik tolalar, ularning qo‘llanilishi. Qaytarish koeffitsenti va uni aniqlash (4 s).

Kogerentlik. Chiziqli optikada superpozitsiya prinsipi. Intensivlik munosabatlari. Interferensiya va uni xosil qilish usullari (2 s).

Yung, Frenel, Mayd ishlari. Yupqa plastinkalardagi interferensiya. Teng og‘malik va teng qalinlik. Interferension yo‘llar. Interferension manzarani xisoblash usullari. Interferensiyaning qo‘llanishi. Interferometrlar. Shalen interferometrlari. Nyuton xalqalari. Ularni xosil qilish va kuzatish usullari (4 s).

Yorug‘lik difraksiyasi. Gyuygens-Frenel prinsipi. Frenel difraksiyasi (2 s).

Fraungofer difraksiyasi. Yorug‘likning ikki va ko‘p tirqishdagi difraksiyasi. Difraksion panjara. Yassi nurlar difraksiyasi. Fazaviy panjaralardagi difraksiyasi. Vulf-Breg formulasi (4 s).

Geometrik optika asoslari. Ferma prinsipi. Yorug‘likning qutblanishi. Gyuygens, Malyus, Yung, Frenel, Arago ishlari (2 s).

Island shpatida ikkilanib sinish. Ikkilanib sinishni kuzatish. Nikol prizmasi. Glanfuko prizmasi. Optik anizotropiya. Anizotrop muhitlar. Indikatrisa tenglamasi (4 s).

Fotoelastik. Bartmeni, Bryuster, Zvebek ishlari. Kerr effekti. Zvebek effekti. Kotton - Muton effekti. Yorug‘lik dispersiyasi. Dispersiyaning elektron nazariyasi. Yorug‘likning sochilishi. Reley qonuni. Yorug‘likning molekulyar sochilishi. Fluktuatsiyalar. Dipol momenti fluktuatsiyasi. Sochilgan yorug‘lik intensivligi. Sochilgan yorug‘likning qutblanishi. Yorug‘lik sochilishida kvant hodisalari. Debay to‘lqinlari va undagi yorug‘lik (4 s).

Mandelshtamm - Brillyuen sochilishi. Yorug‘likning yirik zarralarda sochilishi. Sochilishdagi depolyarizatsiya. Uni o‘lchash. Yorug‘lik sochilishining statistik nazariyasi. Issiqlik nurlanish turlari. Muvozanatli nurlanish. Nomuvozanatli nurlanish (4 s).

Stefan -Bolsman qonuni. Vinning siljish qonuni. Plank formulasi. Yorug‘lik kvantlari haqidagi gipoteza va uning fotoeffekt hodisasida ishlatilishi. Yorug‘lik bosimi. Lebedev ishlari. Yorug‘lik bosimining kvant nazariyasida talqin etilishi (4 s).

Harakatdagi jismlar optikasi va elektrodinamikasi. Fizo va Maykelson tajribalari (4 s).

Maxsus nisbiylik nazariyasi asoslari (2 soat).

Nochiziqli optika asoslari. Optik kvant generatorlari (4 s).

Adabiyotlar:

1. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. IV-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981-y.

2. Strelkov S.P. Umumiy fizika kursi. Toshkent., «O‘qituvchi»., 1977-y.

3. Putilov K.A. Fizika kursi. III-tom. Toshkent., «O‘qituvchi»., 1981-y.

4. Frish S.E., Timoreva A.V. Umumiy fizika. III-tom. «O‘qituvchi»., Toshkent. 1972-y.

5. Volkenshteyn V.S. Umumiy fizika kursidan masalalar to‘plami. Toshkent., «O‘qituvchi». 1969-y.

Optikadan fizika ixtisosligi II-bosqich talabalari uchun amaliy ( praktika ) mashg‘ulotlari uchun ishchi dastur (57 soat.)

Geometrik optikaga doir masalalar yechish. Sinish va qaytish qonunlari, linza formulasi, sferik ko‘zgular (6 soat).

Yoritilganlik qonunlari. Yorug‘lik oqimi, yoritilganlik, ravshanlik, yorqinlik va yorug‘lik ukchiga doir masalalar yechish (6 soat).

Yorug‘lik interferensiyasi. Yupqa plastinkalarda interferensiya. Nyuton halqalari. Interferension manzarani hisoblashga doir masalalar yechish (6 soat).

Yorug‘lik difraksiyasi. Frenel zonalari. Difraksion panjara. Frenel va Fraungofer difraksiyasiga doir masalalar yechish (6 soat).

Yorug‘likning qutblanishi. Bryuyer qonuni, qutblanish tekisligini burilishiga doir masalalar yechish (6 soat).

Maxsus nisbiylik nazariyasi. Inersial sanoq sistemalarida massa, uzunlik va vaqtning insbiyligi. Relyativistik energiyaga doir masalalar yechish (6 soat).

Issiqlik nurlanishi. Stefan-Bolsman qonuni. Vinning siljish qonuniga doir masalalar yechish (6 soat).

Yorug‘likning kavant tabiati. Fotonlar. Foton massasi, impulsi va energiyasiga doir masalalar yechish (6 soat).

Yorug‘likning bosimi. Kompton effektiga doir masalalar yechish (6 soat).

De-Broyl to‘lqinlariga doir maslalar yechish (3 soat).

Adabiyotlar.

1. Irodov I.Ye. Zadachi po fizike. Moskva. «Nauka» 1988 g

2. V.S. Volkenshteyn. Umumiy fizikadan masalalar to‘plami. Toshkent «O‘qituvchi» 1969 y

3. I.V.Sedrik. umumiy fizikadan masalalar to‘plami. Toshkent «O‘qituvchi» 1991 y

Tuzuvchi: dotsent Ortiqov A.

3.05 Atom fizikasi va atom hodisalari

(ma’ruza-36 soat)

Kirish. Atom, molekula va yadro hodisalari. Mikrodunyo qonunlarining o‘ziga xos xususiyatlari. Atom to‘g‘risidagi tushunchalarning rivojlanishi. Atom va molekulalar. Atomlarning davriylik xossalari (4 s).

Atom spektridagi qonuniyatlar va kombinatsion prinsip. Elementar elektr zaryadi to‘g‘risida tushuncha va elektronning kashf etilishi (2 s).

Atomning yadroviy modeli. Atom yadrosining zaryadi, massasi, ularni tajriba usuli bilan aniqlash. Kvant tushunchasini rivojlanishi. Modda va nurlanish. Energiyani kvantlash. Yutilish va chiqarish nurlanishining diskretligi (4 s).

Kvant nurlanish chastotalari va statsionar holatlar uchun Bor postulatlari. Frank-Gers tajribalari. Kombinatsion prinsip va uning fizik mohiyati tahlili. Bor atomining modeli. Moslik prinsipi va uni vodorod atomi uchun qo‘llash. Aylanaviy orbitalar va ularni xarakteristikalari. Bor-Zommerfeld kvantlash qoidasi. Atomlarning magnit xossalari. Shtern va Gerlax tajribalari (4 s).

Korpuskulyar-to‘lqin dualizmi. Nurlanishning korpuskulyar xossalari. Lui-de-Broyl gipotezasi. Elektronlar, atom molekulalari va neytronlarni difraksiyasi (4 s).

Atom sistemalarini kvanto-mexanik nuqtai-nazardan tushuntirish. Kvant holatlari tushunchasi va shu holatlarni to‘lqin funksiyasi bilan tushuntirish. To‘lqin funksiyasining extimollik interferensiyasi (2 s).

Kvant mexanikasi va klassik mexanika harakatlarni tushuntirishdagi farqlari. Superpozitsiya prinsipi. Noaniqliklar munosabati. Shryodinger tenglamasi. Tanlash qoidasi va matritsa elementlari (4 s).

Kvant mexanikasida oddiy bir o‘lchovli masalalar. Potensial o‘ra va garmonik ossillyator. Tunnel hodisasi. Energiya satxlari (2 s).

Aynan bir xil zarralar sistemasining kvant mexanikasi. Simmetrik va antisimmetrik to‘lqin funksiyalari. Bozon va Fermionlar. Fermi-Dirak taqsimoti. Pauli prinsipi (4 s).

Vodorod atomi. Elektronning kvant sonlari va energetik satxlar (2 s).

To‘lqin funksiyasi va extimollik zichligining taqsimoti. Atom spektrlari. Spin-orbital o‘zaro ta’sirlashuv va nozik tuzilish. O‘ta nozik tuzilish (2 s).

Ko‘p elektronli atomlar. Kvant sonlari bilan ayrim elektronlarning xususiyatlarini atroflicha izoxlash. Pauli prinsipining tatbiqi. Atom elektron qobiqlari. Mendeleev elementlar sistemasining davriy qonuni, fizik ma’nosi. Ko‘p elektronli atomlardagi elektronlarning o‘zaro ta’siri. Moslashuv maydoni to‘g‘risida tushuncha. Geliy atomining energetik sathlari va spektrlari. Xund qoidasi (4 s).

Molekulalar xarakatining turlari, elektron qobiqlar va ximik bog‘lanishlar. Ikki va ko‘p atomli molekulalar (2 s).

Tashqi maydondagi atomlar va molekulalar. Zeeman, Pashen va Pfund hodisalari. Magnit rezonansi va uni tekshirish. Elektron paramagnit rezonansi, yadro magnit rezonansi. Atom va molekulalar qutblanishi. Shtark effekti. Elektrik rezonans (4 s).

Qattiq jism kvant xossalari. Zonalarning hosil bo‘lishi. Kristallardagi qo‘zg‘atilgan elektron holatlar. Eksitonlar to‘g‘risida tushuncha. Gaz va plazmalarda elementar hodisalar. Qo‘zg‘alish hodisalari (4 s).

Adabiyotlar:

1. Shpolskiy E.V. Atomnaya fizika. 1-2 tom., Moskva., Nauka., 1983 g.

2. Bekjonov R.B., Axmadjonov B., Atom fizikasi. Toshkent., «O‘qituvchi»., 1979 y.

3. Sivuxin D.V. Obłūy kurs fiziki. Atomnaya i yadernaya fizika., 1- tom., Moskva., «Nauka»., 1976 g.

Tuzuvchi: dotsent Abdurahimov A.A

3.06. Yadro fizikasi va elementar zarralar

(ma’ruza-38 soat)

Kirish. Yadro va elementar zarralar fizikasining taraqqiyot bosqichlari. Mikrodunyo hodisalarining o‘lchovlari (4 s).

Atom yadrosining umumiy xossalari. - zarrachaning sochilishi uchun Rezerford tajribalari. Yadro - proton va neytronlar o‘zaro ta’sirini aks ettiruvchi sistema. Yadro zaryadi, massasi va massa soni. Izotop va izobarlar. Yadroning bog‘lanish energiyasini ifodalovchi empirik formula. Magik sonlar. Barqaror va radioaktiv yadrolar. Spin va juftlik (4 s).

Bozon va fermionlar. Pauli prinsipi. Radioaktivlik. Tabiiy va sun’iy radioaktivlik. Yemirilishning statistik xarakteri (4 s).

Radioaktiv yemirilish qonuni. - yemirilish. - zarralar spektrlari. - zarra yemirilish davrining - zarraning energiyasiga bog‘liqligi. - yemirilish nazariyasining elementlari. Tunnel effekti. Yadro o‘lchamlarini - yemirilish natijalari asosida tushuntirish (4 s).

- yemirilish. - yemirilish turlari. Elektronlar energetik spektrlari. Neytrino zarrachasining mavjudligini tajriba yo‘li bilan isbotlanishi. - yemirilish nazariyasining elementlari. Kuchsiz ta’sir tushunchasi. Ruxsat etilgan va man etilgan zonalar. - o‘tishlar. - yemirilishdagi juftlikning saqlanmasligi. Neytrino massasi masalasi (4 s).

- nurlanish. Elektr va magnit o‘tishlar. - o‘tishlar uchun moment va juftlik bo‘yicha tanlov qoidasi. Har xil multipol holatlar uchun o‘tish ehtimolliklari. Yadro izomeriyasi. Ichki konversiya. Myossbauer effekti, uning fizika va texnikada qo‘llanilishi (4 s).

Yadro reaksiyalari. Zarralarni qayd qiluvchi asboblar va tezlatkichlar. Yadro reaksiyalarning kesimlari va mexanizmlari. Yadro modeli. Breyt – Vigner formulasi. To‘g‘ri yadro reaksiyalari. - kvant, elektron, neytron, yengil va ko‘p zarrali ionlar bilan amalga oshirilgan reaksiyalarning o‘ziga xos xususiyatlari. Tranuran elementlar (4 s).

Atom yadrolarining bo‘linishi va sintez qilinishi. Bo‘linish nazariyasi elementlari. Neytronlar ta’sirida o‘z-o‘zidan (spontan) bo‘linishi. Yengil yadroldarning sintez qilinishi. Termoyadro sintezini boshqaruv masalalari. Atom yadrolarining modellari. O‘rtacha yadro maydonining potensiali. Yadro qobiq tuzilishining fizik asoslari. Kuchli spin-orbital o‘zaro ta’sir (6 s).

O‘rtacha yadro potensialidagi bir zarrali holatlar. Yadrolar spin va juftlik holatlarini qobiq modeli vositasida tushuntirish, qoldiq o‘zaro ta’sirlar. Ko‘p zarrali qobiq modeli to‘g‘risida tushuncha. Yadroning umumlashgan xossalari. Yadroning tebranma va aylanma harakat holatlari (4 s).

Deformatsiyalangan yadrolar. Deformatsiyalangan yadrolardagi nuqsonlar harakat holatlari. Bir zarrali kollektiv harakatdagi bog‘liqlik. Nuklon-nuklon o‘zaro ta’sir. - sistema. Deyton- bog‘langan holat. Deytonning asosiy xossalari. Deytonning to‘lqin funksiyasi. Yadro kuchlarining tenzor xususiyatlari. Neytronlarni protonlarda sochilishi. Yadro kuchlarining spin bog‘lanishi. O‘xshash zarralar sochilishining xususiyatlari. Yadro kuchlarining zaryadga bog‘liq emasligi. Izotop spin. Paulining umumlashgan prinsipi. Yadro kuchlarining almashinish xususiyatlari. Yadro kuchlarining to‘yinish xossalari (4 s).

Yadro nurlanishining modda bilan ta’siri. Ionlashish va qo‘zg‘alish jarayonida energiya yo‘qotilishi. Vavilov- Cherenkov nurlanish hodisasi. Zaryadlangan zarralarning yugurish so‘li. Neytronlarni modda bilan o‘zaro ta’siri. Sekin haraktdagi neytronlar. - nurlarni moddadan o‘tishi. O‘zaro ta’sir mexanizmi effektiv kesimini - kvant energiyasi va moddaning xossalariga bog‘liqligi. Hozirgi zamon fizikasi (4 s).

Yuqori energiyalar fizikasidagi eksperimental usullar. Yuqori energiyali zarralar dastasini olish usullari. Qarama-qarshi yo‘nalgan zarralar. Relyativistik kinematika elementlari. Zarralarning tug‘ilish va yemirilishini kuzatish jarayonlari. Qisqa yashovchi zarralarni kuzatish usullari (2 s).

Elementar zarralarning umumiy xossalari. Leptonlar. Adronlar va bozonlar. Zarralar va antizarralar. Zarralar o‘zaro ta’sirining mexanizmlari. Feynmann diagrammalari. Zarralar bir-biriga aylanishining tartibga solishdagi saqlanish qonunlari. O‘zaro ta’sir klassifikatsiyasi (2 s).

Elektromagnit ta’sirlar. Kvant elektrodiniamikasi elementlari. Kuchli ta’sir va adronlar tuzilishi. Kvark va glyuonlar, ularning asosiy xususiyatlari. Leptonlar. O‘ta noelastik sochilishdagi adronlar kvark-glyuon tuzilishining namoyon bo‘lishi. Barion va mezonlarning kvark tuzilishi. Kvark va glyuonlarning yangi kvant xususiyatlari. Asimptotik erkinlik. Adronlar ishtirok etgan asosiy fizik jarayonlar (2 s).

Kuchsiz o‘zaro ta’sir. Kuchsiz ta’sirning universalligi. Oraliq bazonlar-kuchsiz o‘zaro ta’sir vositachilaridir. Kuchsiz o‘zaro ta’sir maydon nazariyasi xaqida asosiy tushincha. Vaynberg-Salam modeli. Kuchsiz o‘zaro ta’sir natijasida elementar zarralar bir-biriga aylanishining asosiy turlari (2 s).

Elementar zarralar nazariyasidagi ayrim prinsipial masalalar. Diskret simmetriyalar va SRT teorema. Izatopik va rangli simmetriya. Kuchsiz elektromagnit va kuchli o‘zaro ta’sirlar umumiy fizik nazariyani yaratish prinsipi- invariantlik (kalibrovochnaya-invariantnost) prinspidir (2 s).

Kosmik nurlar. Birlamchi kosmik nurlar. Kosmik nurlanishlarni atmosferadan o‘tishi. Kosmik nurlar variatsiyasi. Yer radiatsion belbog‘i (poyas). Kosmik nurlar kelib chiqishini gipotezasi. Kosmik nurlanish zarralarini tezlatish mexanizmini imkoniyatlari (2 s).

Atom, yadro va yuqori energiya (elementar zarralar) lar fizikasining hozirgi zamon fizikasini taraqqiyotidagi roli (2 s).

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Shpolskiy E.V. Atomnaya fizika. 1,2, tom, M. Nauka 1983.

2. Bekjonov R.B., Ahmadxo‘jaev B. Atom fizikasi. Toshkent, «O‘qituvchi», 1979.

3. Sivuxin D.V. Obshiy kurs fiziki. Atomnaya i yadernaya fizika. 1-qism, M. Nauka,1976

Tuzuvchi: dotsent Abdurahimov A.A

3.08 Fizikaviy ekologiya

(ma’ruza-30 soat)

Tushuntirish xati

Mazkur ishchi dastur universitetlarning «fizika-bakalavr» yo‘nalishida tahsil oluvchilar uchun o‘tiladigan «fizikaviy ekologiya» fani uchun uchun ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ish rejaga asosan ushbu fandan ma’ruzaga ajratilgan 30 soat, amaliy mashg‘ulotlar uchun ajratilgan 20 soat ish hajmi uchun tuzilgan.

Dasturni fanning yangiligini, fanni o‘rganishda bevosita fizikaning bo‘limlarini o‘qitilishidagi moslikni ta’minlashni, darslik va qo‘llanmalarning yo‘qligini, o‘quv adabiyotlarning taqchilligini e’tiborga olgan tayyorlandi.

Fan haqida dastlabki ma’lumotlar (Ma’ruza 4 soat).

Fizikaviy ekologiya fani haqida tushuncha. Fizikaviy ekologiya fani nimani o‘rganadi? Fizikaviy ekologiya fanining maqsad va vazifalari. Fizikaviy ekologiya fanining o‘rganish ob’ektlari. Fanning o‘rganish uslublari. Kuzatish. Laboratoriya. Ilmiy bashorat. Qiyosiy o‘rganish. Empirik o‘rganish. Fizikaviy ekologiya fanining asosiy tushunchalari. Biosfera. Ekologiya. Ekologik omillar. Biotik omillar. Abiotik omillar.

Atmosfera fizikasi va ekologiya (Ma’ruza 4 soat, amaliy mashg‘ulotlar 2 soat).

Atmosfera haqida tushuncha. Atmosfera bosimi. Atmosfera bosimining balandlikka bog‘liqlik masalasi. Atmosfera, atrof-muhit va texnika taraqqiyoti. Ekologiya va uni buzuvchi omillar. Fizik omillar. Kimyoviy omillar. Biologik omillar. Fizikaviy omillarning turlari. Atrof–muhit va fizika. Texnika taraqqiyoti va ekologiya. Namlik va uning inson ahamiyati. Namlikka doir masalalar yechish.

Shovqin va infratovushning fizikaviy ekologiyasi (Ma’ruza 6 soat, amaliy mashg‘ulot 4 soat).

Eshitish va og‘riq bo‘sag‘asi. Shovqin. Shovqin kattaliklari. Shovqinni ekologik ta’sirining fizik asoslari. Shovqin kattaliklariga doir masalalar.

Infratovush. Infratovush kattaliklari. Infratovush ta’siriga va kattaliklariga doir masalalar yechish. Infratovushning inson salomatligi va atrof-muhitga ta’siri.

Issiqlik manbalari, avtotransport va Quyosh energiyasidan foydalanishning ekologik aspektlari (Ma’ruza 8 soat, amaliy mashg‘ulot 4 soat).

Issiqlik manbalarining ekologiyaga ta’siri. Issiqlik qurilmalarining foydali ish koefitsientiga doir masalalar. «Parnik» effekti. Issiq chiqindilar va ulardan himoyalanish. Issiqlik elektr stansiyalarining atrof muhitga ta’siri. Ichki yonuv dvigatellarining atrof-muhitga ta’siri.

Quyosh energiyasi va undan foydalanish. Geliotexnika. Geliotexnik qurilmalarning afzalliklari va kamchililiklari.

Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlarning ekologiyaga ta’siri (Ma’ruza 4 soat, amaliy mashg‘ulot 4 soat).

Elektromagnit tebanishlar va to‘lqinlar. Elektromagnit tebranishlar va to‘lqinlarni xarakterlovchi asosiy kattaliklar. Elektromagnit to‘lqin shkalasi. Zararli ETT lardan himoyalanish. ETT ning bosimi. ETT kattaliklari va bosimiga doir masalalar.

Rentgen nurlari. Rentgen nurlaridan ilmiy va amaliy foydalanishning ekologik muammolari. Rentgen nurlari difraksiyasi va kiruvchanligini baholash masalalari.

Radiatsiyaning fizik ekologiyasi (Ma’ruza 4 soat, amaliy mashg‘ulot 6 soat).

Radioaktiv moddalar. Radoaktiv yemirilish masalasini yechish. Radiatsion nurlanishlar. nurlanishlar. nurlanishlar va yemirilishlarga doir masalalar. Radiatsion nurlanishlarning ekologiya va insonga ta’siri. Chernobil fojiasi. Radiatsion nurlanishlardan himoyalanish. Radiatsiya darajasi. Nurlanish dozasi. Raditsiya darajasi va nurlanish dozasiga doir masalalar. Radiatsion nurlanishni qayd etuvchi asboblar va ularning turlari.

Fizikaviy ekologiya

( laboratoriya; 22-soat )

Tushuntirish xati

Mazkur ishchi dastur universitetlarning «fizika-bakalavr» yo‘nalishida tahsil oluvchilar uchun o‘tiladigan «fizikaviy ekologiya» fanidan tajriba mashg‘ulotlari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ish rejaga asosan ushbu fandan tajriba mashg‘ulotlar uchun ajratilgan 22 soat ish hajmi uchun tuzilgan.

Dasturni fanning yangiligini, fanni o‘rganishda bevosita umumiy fizikaning boshqa bo‘limlaridagi tajriba ishlari bilan moslikni ta’minlashni, darslik va qo‘llanmalarning yo‘qligini, o‘quv adabiyotlarning taqchilligini e’tiborga olgan tayyorlandi.

Eritmalar. Eritmaning konsentratsiyasini Vestfal tarozisida aniqlash (4 soat)

Gigrometr va psixrometrlar bilan tanishish. Shudring nuqtasini aniqlash. Namlikni o‘lchash usullari (4 soat).

Zaryadlangan zarrachalarni qayd qiluvchi asboblar va ularning turlari. Zaryadlangan zarrachalarni qayd qiluvchi asboblar bilan ishlash. Geyger-Myuller sanagichi. Geyger-Myuller sanagichi yordamida zaryadlangan zarrachalarni qayd qilishni o‘rganish (4 soat).

nurlanish. -nurlarning moddalar bilan ta’sirini o‘rganish (4 soat).

Radioaktiv nurlanish dozasi. Radioaktiv nurlanish dozasini o‘lchash. Dozimetrlar. Dozimetrlar bilan ishlash( 4 soat).

Rentgenometrlar. Rentgenometr bilan ishlashni o‘rganish (2 soat).

Tuzuvchi: X. Madaminov

3.15 Fizika o‘qitish uslubiyoti va tarixi

(ma’ruza – 30s)

Fizika o‘qitish uslubiyoti va tarixi fanining maqsadi va vazifalari. Tabiiy fanlar va fizika tarixi. FO‘UT -fan sifatida uning predmeti, ilmiy tadqiqot uslublari, rivojlanish tarixi. FO‘UT ning fizika, falsafa, pedagogika, psixologiya fanlari bilan bog‘lanishi (2 s).

Fizika tarixining 3 davri; shakllanish, klassik va xozirgi zamon fizika tarixi. Matematika, astronomiya fanlari va tabiiy fanlar. Gretsiya va Misrda fan taraqqiyoti Fales, Pifagor, Demokrit,Aristotel, Arximed, Yevklid, Ptolomey ishlari. Materialistik va idealistik maktablar. Demokrit prinsiplari va atomistika. Platon akademiyasi. Aristotel ta’limoti. Meta-fizik ta’limot (2 s).

Grek fani taraqqiyoti va uning so‘nishi va fizika tarixi. Arab xalifaligi davrida fizika va tabiiy fanlar. Davlat orasidagi munosabatlar va fizika fani. G‘arbiy Yevropada fizika. Markaziy Osiyo va Beruniy ishlari (2 s).

Evropada fan va olimlarning tabiiy fanlar sohasidagi ishlari. Uyg‘onish davri va fizika tarixi, Italiyada fizika fani. Gumanitar dunyoqarash. Yangi fizika tarixi. Kopernikning ilmiy ishlari. Geotsentrik va geliotsentrik sistemalar. XVIII asr fizika tarixi. Fizika fangining bo‘limlari. XIX asr boshlari va fizika tarixi. Zamonaviy fizika va uning taraqqiyoti (2 s).

Fizika o‘qitishning ilmiy-nazariy va uslubiy asoslari. Fizika – fan va fizika o‘quv kursi sifatida. Fizika o‘qitish jarayoni –didaktik tizim sifatida. Respulikada fizika o‘qitishning uch bosqichli (umumta’lim, o‘rta maxsus ta’lim, oliy ta’lim). Bu bosqichlarda fizika o‘qitishning tarkibiy tuzilishini belgilashda va takomillashtirib borishda FO‘UT ning vazifalari va dolzarb muammolari; ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, ta’lim–tarbiya birligi va qobilyatni rivojlantirish (2 s).

O‘quvchilarning kasb tanlashda fizikaning roli. Fizika o‘qitishda o‘quvchilar yoshini hisobga olish. O‘rta ta’lim tizimida fizika o‘qitishda o‘quvchilarning aqliy faoliyatini rivojlanish darajasini bosqichli ravishda tashkil qilish nazariyasidagi tamoyillar. Fizika nazariyasini o‘rganishda ilmiy siklik sxema (2 s).

O‘rta ta’lim tizimida fizika kursining tuzilishi. Bu tizimda fizika dasturini tuzish asoslari. Oliy o‘quv yurtilarda (bakalavriyat va magistratura bosqichlari). Fizika kursini fanlararo hamda o‘qitishning mehnat ta’lim bilan bog‘lanishi. O‘quv dasturlari va darsliklari taxlili. Fizika o‘qitishning maqsadlari. Chuqur o‘rganiladigan kasbay yo‘nalishidagi o‘quv yurtlarida fizika o‘qitishning asosiy vazifalari. Fizikani mutaxassisliklarga moslab o‘qitish. Fizika ta’limi bosqichlarida o‘qitishni mutanosibligini (uzluksizligini ta’minlash) (2 s).

O‘rta ta’lim o‘quv yurtlarida fizika darslarini tashkil qilish. O‘rta ta’lim o‘quv yurtlari (umumta’lim, kattalar ta’limi o‘quv yurtlarida (KTO‘Yu), texnikumi kechki o‘qishlar, maxsus mutaxassislashtirilgan va tezlashtirilgan (ekstrant), gimnaziyalar)da fizika o‘qitishning xususiyatlari (2 s).

Fizika o‘qitish tizimi. O‘qitishni tashkil qilish turlari; ma’ruza, seminar, ekskursiya, mustaqil topshiriqlar, amaliy, laboratoriya, masalalar yechish, tayanch matnlar ustida ishlash (2 s).

Fizika darslarini turlari va ularning tarkibiy tuzilishi; yangi o‘quv materialini o‘rganish, mustaxkamlash, umumlashtiruvchi, bilimlarni nazorat qilish hamda baholash,zamonaviy dars. Bu darslarning tavsiflari va ularga ko‘yiladigan talablar (2 s).

Fakultativ mashg‘ulotlar, ularning maqsadi va vazifalari, o‘tkazish uslubi. Fizikadan sinfdan tashqari ishlar qilish va ularni o‘tkazish uslublari. Fizika o‘qitish maqsadi va vazifalari bilan o‘quv jarayonini rejalashtirish orasidagi bog‘lanish. Fizika o‘quv materialini rejalashtirishga qo‘yiladigan uslubiy talablar. Darslarga o‘qutuvchining tayyorgarligi, reja, matn tuzish, seminar va boshqa o‘quv tadbirlar o‘tkazishni rejalashtirish (2 s).

Dars va boshqa mashg‘ulotlarda. O‘quvchilarni mustaqil ishlashga o‘rgatish. Mustaqil ish turlari, ularnim tashkil qilish uslublari. Iqtudorli va iste’dodli yoshlar bilan ishlash (2 s).

Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlarida fizika mashg‘ulotlarini tashkil qilish. Turlicha mutaxasislashtirilgan oliy va o‘tra maxsus o‘quv yurtlarida fizikadan o‘quv dasturlari, ularning tarkibiy tuzilish. Bularda fizika fanini o‘rnini mutaxasis fanlar bilan bog‘lanish. Fizikaning amaliy yo‘nalishlari. Ma’ruza va unga bo‘lgan uslubiy talablar (2 s).

Fizika ma’ruzasi turlari va tuzilishi. Muammoli ma’ruza. Ma’ruzada namoyishlar. O‘TV. Seminar. Amaliy mashg‘ulotlar. Laboratoriya ishlari (2 s).

Talabalarning auditoriya mashg‘ulotlarida va boshqa vaqtlarida mustaqil ishlashni tashkil qilinishining turli shakllari. Talabalarning ilmiy-tadqiqot ishlari. Talabalarning bilimlarini nazorat qilish shakllari. O‘quv ishlarini rejalashtirish (2 s).

Seminar (30 soat)

Fizika o‘qitish uslubiyoti va tarixi fanining maqsadi va vazifalari. Fan o‘qitish maqsadlari bilan o‘zaro bog‘lanish (2 s).

FO‘UT fanining rivojlanish tarixi (2 s).

Fizikani o‘qitishning uch bosqichi. Fizikani o‘qitishning ditaktik tamoyillari, funksiyalari (2 s).

FO‘UT fanining predmeti, ilmiy tadqiqot ishlari. Maktab fizika kursi nazariyasini o‘rganishning ilmiy bosqichlari, sxemasi. Fizika o‘qitishning uslublari, usullari va dars shakllari, uslub tanlashga bo‘lgan talablar (4 s).

Muammoli o‘qitish uslubi. Fizikani o‘rganishda o‘quv eksperimenti. Masalalar yechish uslublari (4 s).

Fizikani o‘qitishda O‘TVdan foydalanish. Fizika kabinetini jixozlash va unga bo‘lgan o‘quv didaktik talablar (4 s).

Fizikani o‘qitishda pedagogik texnologiyalar. Fizika mashg‘ulotlarini turlari va ularga tavsiyalar (4 s).

Fizikadan fakultativ kurslar, sinfdan tashqari ishlar. Fizikadan o‘quv-tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish. Bir soatlik dars matnini va bir choraklik o‘quv materialini tuzish (4 s).

Test, yozma ish, tayanch ibora, matn, signallar tuzishga bo‘lgan uslubiy talablar (4 s).

Izox: Yuqoridagi mavzular bo‘yicha talabalar tayyorlanib (og‘zaki, yozma axborotlar) seminar mashg‘ulotlarida o‘z muloxazalarini bildiradilar.

Adabiyotlar:

1. P.S.Kudyarvchev. Kurs istorii fiziki. 1974.

2. B.I.Spasskiy. Istoriya fiziki. 1970.

3. R.B.Bekjonov. o‘zbekistonda yadro fizikasi tarixi. 1972.

4. Pyorishkin A.V., Razumovkiy V.G., Fabrikant V.A. O‘rta maktabda fizika o‘qitish asoslari. Toshkent, 1984 y.

5. Bugaev I.A. Metodika prepodovaniya fiziki v sr. shkole. Moskva. 1981g.

6. Malafeev R.I. Problemnoe obuchenie fiziki vsr. Shkole. Moskva. 1980 g.

7. Burov V.A., Dik Yu.I. taxririda ostida O‘rta maktabda fizikadan praktikum. Toshkent. 1991 y.

8. Lanina I.Ya. Vneklassnaya rabota po fizike.

9. Kabardin O.F. metodika fakultativnik zanyatiy po fizike

10. Dadaxo‘jaev E. Fizika kainetini jixozlash. Toshkent. 1984 y

11. Dadaxo‘jaev E.Fizika kabineti-ta’lim markazi. Sovet maktabi jurnali.1985y. ¹2

12. Dadaxo‘jaev E. Fizika ta’limida qayta qurish masalalari. Sovet maktabi jurnali. 1987y ¹6

13. Dadaxo‘jaev E. Fizika o‘qitish o‘slublari (ma’ruza matnlari to‘plami) Andijon 2000y.

14. Kamenskiy S.Ye., Orezov V.P Fizikadan masalalar yechish metodikasi. Toshkent, 1989 y

15. Pakrovskiy A.A taxriri ostida. Demonsratsionniy eksperiment po fizike. 1,2,3 chast, Moskva 1988-1990 y

Tuzuvchilar: dotsent Dadaxo‘xaev E. va Abduraximov A.

3.17 a) Tanlov fan (Tf)

Elementar fizikadan masalalar yechish

( ma’ruza -24s, amaliy – 30s )

Ushbu tanlov fani 1- bosqich talabalariga I va II tanlov semestrlarda o‘qitiladi. Ushbu fan bo‘yicha 24 soat ma’ruza uchun va 30 soat amaliy mashg‘ulot uchun vaqt ajratilgan.

Tanlov fan I bosqich kontrakt bilan kirgan talabalarga o‘tilgani uchun ularni elementar fizikadan nazariy va amaliy bilimi yetarli bo‘lmagani uchun darsni akademik litsey dasturi darajasida tashkil etishni rejalashtirildi.

I. Ma’ruza mavzulari

1. Kinematika asoslari 2 soat

2. Dinamika asoslari 2 soat

3. Dinamika qonunlarini tatbiq qilish 2 soat

4. Saqlanish qonunlari 2 soat

5. Molekulyar-kinetik nazariya asoslari 2 soat

6. Termodinamika asoslari 2 soat

7. Bug‘lar, suyuqliklar va qattiq jismlarning xossalari 2 soat

8. Elektrostatika 2 soat

9. O‘zgarmas tok qonunlari 2 soat

10. Elektromagnit hodisalar 2 soat

11. Geometrik optika va to‘lqin optikasi 2 soat

12. Kvant mexanikasi 2 soat

Jami: 24 soat

II Amaliy dars rejasi

1. Kinematikaga doir masalalar yechish 2 soat

2. Dinamikaga doir masalalar yechish 2 soat

3. Saqlanish qonunlariga doir masalalar yechish 2 soat

4. Molekulyar-kinetik nazariya asoslariga doir masalalar yechish 2 soat

5. Termodinamika asoslariga doir masalalar yechish 2 soat

6. Tebranish va to‘lqinlar mavzusiga doir masalalar yechish 2 soat

7. Elektrostatikaga doir masalalar yechish 2 soat

8. O‘zgarmas tok qonunlariga doir masalalar yechish 2 soat

9. O‘zgaruvchan tok qonunlariga doir masalalar yechish 2 soat

10. Geometrika optikaga doir masalalar yechish 2 soat

11. To‘lqin optikasiga doir masalalar yechish 2 soat

12. Nisbiylik nazariyasiga doir masalalar yechish 2 soat

13. Kvant fizikasiga doir masalalar yechish 2 soat

14. Atom fizikasiga doir masalalar yechish 2 soat

15. Yadro fizikasiga doir masalalar yechish 2 soat

Adabiyotlar

1. Speranskiy M. K. “Fizikadan masalalar qanday yechiladi”.

2. Rimkevich A. P. “Fizikadan masalalar to‘plami”.

Tuzuvchi : katta o‘qit. R. Kobulov

3.17 b) Tanlov fan (Tf)

Zamonaviy texnika vositalari va axborot texnologiyalari

(ma’ruza-20 soat )

Tushuntirish xati

Hayotingizning barcha jabhalarini kompyuter axborot teznologiyalari tobora kirib kelayotgan turli kasb yo‘nalishlari talabalariga axborot o‘lchov tizimlari to‘g‘risida asosiy tushunchalar berishni taqazo qiladi. Axborot qurilmalarining asosiy qismi axborot olish, saqlash va qayta ishlash tizimlari tashkil etadi. Axborot olish jarayoni asosan o‘lchash va qayd qilishga oid asoslangan.

Bu dastur hozirgi zamon axborot jamlash tizimlarining asosiy tushunchalarini va tuzilishini yoritishga qaratilgan, dasturda asosiy e’tibor axborot tushunchasini tushunchasini, axborot o‘lchash qurilmalarini element bazasini axborotning matematik ifodalash usullarini yoritishga qaratilgan. Dasturni o‘zlashtirish natijasida talabada shu soha bilan bog‘liq bo‘lgan adabiyotlar bilan yaqindan mustaqil tanishish maqsad qilib qo‘yilgan.

Axborot tushunchasi. Uning ta’rifi. Uning entropiyasi, sig‘imi, uzatish tezligi (2 s).

Shovqinlar mavjud bo‘lgan holda signallarning uzatish tezligi (2 s).

Dskret matematika to‘g‘risida tushuncha. Bul algebrasi (2 s).

Soniy elementlar. Logik elementlar. Registrlar, hisobchilar, kommutatorlar, deshifratorlar (2 s).

Ikkilik sitemasi va elektron sxemalar. Bul algebrasi yordamida logik tizimlarni yaratish. Korno kartalari. Kodlar haqida qisqacha ma’lumotlar (2 s).

Inrerfeys turlari noelektrik parametrlarni o‘lchash usullari. O‘lchash natijalarini qayd qilish va qayta ishlash (2 s).

Drayverlar haqida qisqacha ma’lumotlar. Holat so‘zi. Bayroqchalar va ularning vazifasi. Komplyatsiya amali (2 s).

Uzish amali. Uzish amalining bosqichlari. Portlar haqida ma’lumotlar (2 s).

Analog va diskret ko‘rinishdagi parametrlarni o‘lchash (2 s).

Determinlashgan va tasodifiy signallarni o‘lchash asoslari. Konternikov teoremasi va undan foydalanish (2 s).

Amaliyot (20 soat)

Ikkilik tizimiga o‘tish tizimini komplyatsiya qilish (2 s).

Ikkilik tizimidan o‘nlik tizimiga o‘tishni komplyatsiya qilish (2 s).

Ovoz chiqarish porti uchun drayver kiritish va komplyatsiya qilish (4 s).

Klaviatura portidan kotroller sifatida foydalanib signal kiritish drayverini yozish va uni komlyatsiya qilish (4 s).

Klaviatura portidan signal kiritish (2 s).

Sichqon portidan foydalanib signal kiritish uchun drayver tayyorlash va uni komplyatsiya qilish (4 s).

Drayver yordamida sichqon portidan signal kiritish. (2 s).

Seminar (20 soat)

Berilgan signalgi entropiyasini hisoblash. Siganlni uzatish tezligini jadvaldan foydalanib baholash (4 s).

Diskret to‘plamlarni strukturalashtirish. Berilgan to‘plam uchun noma va metrik parametrlarni hisoblash (4 s).

Berilgan diskret va uzluksiz to‘plamlar uchun elementlarni orasidagi masofalarni hisoblash (2 s).

Logik elementlardan haqiqat jadvalidan foydalanib sxema tuzish (2 s).

Berilgan logik sxemalarni Bul algebrasi yordamida soddalashtirish (2 s).

Berilgan signallarni spektrlarga yoyish va grafigini chizish (2 s).

Signgallarni Fure spektriga yozish dasturini tuzish. Kompyuterga kiritish va komplyatsiya qilish. Berilgan siganallarni to‘g‘ri va teskasi tez diskret Fure o‘zgartirish dasturini yozish. Dasturni komplyatsiya qilish (2 s).

Tasodifiy signallarning modellarini Monte-Karlo usulida hosil qilish (2 s).

Tuzuvchi : katta o‘qit. X. Oxunov

4.05 Lazer fizikasi.

(3-kurs «Fizika-bakalavr» yo‘nalishi uchun)

Tushuntirish xati

(ma’ruza-34 soat, seminar-20 soat)

Mazkur ishchi dastur universitetlarning «fizika-bakalavr» yo‘nalishida tahsil oluvchilar uchun o‘tiladigan «Lazer fizikasi» fanidan ma’ruza va seminar mashg‘ulotlari uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ish rejaga asosan ushbu fandan ma’ruza uchun 34 soat, seminar mashg‘ulotlar uchun ajratilgan 20 soat ish hajmi uchun tuzilgan.

Dasturni fanning dolzarbligini, fanni o‘rganishda bevosita umumiy fizikaning boshqa bo‘limlaridagi bilimlar bilan moslikni ta’minlashni, darslik va qo‘llanmalarning yo‘qligini, o‘quv adabiyotlarning taqchilligini e’tiborga olgan tayyorlandi.

I. Kirish. Spontan va majburiy nurlanish; yutilish. Lazerlarning ishlash prinsiplari. Lazer nurlarining xossalari. Monoxromatlik. Kogerentlik. Yo‘nalganlik. Ravshanlik (2 soat).

II. Nurlanishning modda bilan ta’siri. Absolyut qora jism nurlanishi. Yutilish va majburiy nurlanish. Yutilish va majburiy nurlanish ehtimolligi. Ruxsat etilgan va man qilingan o‘tishlar. O‘tishning kesimi. Yutilish koeffitsienti, kuchayish koeffitsienti (4 soat).

Spontan nurlanish. Spontan nurlanishning klassik nazariyasi va kvantoelektrodinamik nazariyasi. Spontan nurlanishga Eynshteynning yondashuvi. To‘yinish (4 soat).

III. Damlash (nakachka) jarayoni. Optik damlash. Damlashning F.I.K. i. Damlash tezligi. Elektrik damlash (2 soat).

IV. Passiv optik rezonatorlar (2 soat).

V. Lazerlarning ish rejimlari. Uzluksiz va nostatsionar ish rejimlari. Tezlik tenglamalari. 4 sathli lazerlar. 3 sathli lazerlar. Asslilikni modulyatsiyalash. Modlarni sinxronlash. Tezlik tenglamalarining qo‘llanilish chegaralari (4 soat).

VI. Lazerlarning turlari. Qattiq jismli lazerlar. Rubinli lazerlar. Neodimli lazerlar. Gazli lazerlar. Neytral atomli lazerlar. Ionli lazerlar. Molekulyar gazli lazerlar. Suyuqlikli lazerlar. Ximiyaviy lazerlar. Yarimo‘tkazgichli lazerlar (4 soat).

VII. Lazer nurining xossalari. Lazer nurini o‘zgartirish (6 soat).

VIII. Lazerlardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish. Fizika va ximiyada lazerlardan foydalanish. Biologiya va meditsinada lazerlardan foydalanish. Materiallarga qayta ishlov berishda lazerlardan foydalanish. Optik aloqa. O‘lchash va nazoratda lazerlar. Termoyadro sintezida lazerlardan foydalanish. Ma’lumotlarni qayta ishlash va saqlashda lazerlar. Harbiy maqsadlarda lazerlardan foydalanish. Golografiyada lazerlar (6 soat).

Seminar uchun ishchi dastur

(20 soat)

Damlash jarayonining tezligi va effektivligi (2 soat).

Yassiparallel rezonatorlar. Konfokal rezonatorlar. Umumlashgan sferik rezonatorlar. Noturg‘un rezonatorlar (4 soat) .

Yarimo‘tkazgichli lazerlarning fotofizik xususiyatlari (4 soat).

Erkin elektronli lazerlar (4 soat).

Lazerlardan ilmiy va amaliy maqsadlarda foydalanish (8 soat).

Adabiyotlar:

1. Gaytler V. Kvantovaya teoriya izlucheniya.-M.:IL, 1956.

2. Davūdov A. S. Kvantovaya mexanika.-M.: Fizmatgiz, 1963.

3. Zvelto O. Prinsipū lazerov.-M.: Mir, 1984.

4. Kachmarek F. Vvedenie v fiziku lazerov.-M.: Nauka, 1981

Tuzuvchi: katta o‘qit. Sh. Ermatov , X. Madaminov

4.06. Hozirgi zamon fizikasining dolzarb muammolari

(ma’ruza-28soat)

Kirish. Hozirgi zamon fizikasining asosiy muammolari va uning vazifalari (2 s).

Energetika muammolari. Termoyadroviy energiya manbai. Quyosh energetikasi. Noan’anviy energiya manbalari. Energetikaning yangi yo‘nalishlari (2 s).

Fizikaviy materialshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlari (2 s).

Suyuq kristallar (2 s).

Yarim o‘tkazgichlar. Kosmik materiallar (2 s).

O‘tkazuvchan va o‘ta o‘tkazuvchan materiallar (2 s).

Yangi texnologiyalar va materiallar. Modda tuzilishini o‘rganishning akustik usullari (2 s). Aloqa va avtomatika yo‘nalishi muammolari. Optik kvant generatorlari. Lazerli aloqa (2 s).

Elektromagnit nurlanishlarning modda bilan o‘zaro ta’siri. Hisoblash texnikasi (2 s).

Yarim o‘tkazgichlar mikroelektronikasi. Biosfera monitoringi. Moddalar tarkibini o‘rganish asboblari. Tunnel mikroskop. Materiallarga ishlov beruvchi asboblar. XXI asr muammolari (2 s).

Adabiyotlar:

1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXIasr bo‘sag‘asida.

2. Xabibullaev P.K., Gevorpyan E.V., Lagunov A.S. Reologiya jidkix kristalov.

3. Mnean M.G. Sverxprovodniki v sovremennom mire. M, Nauka 1991.

4. P.de Jen. Fizika jidkix kristalov. M.., «Mir» 1977

5. Ginzburg V.L. O fizike i astrofizike. M., Nauka 1985.

6. Zaynobiddinov S. Teshaboev A. Yarim o‘tkazgichlar fizikasi. T., O‘qituvchi, 1999

Tuzuvchi; prof. Q.G‘. Parpiev

4.09 Fizikadan o‘quv tajribasi

(ma’ruza-20 soat)

Kirish. O‘quv tajribasi fizika kursini ajralmas qismi. O‘quv tajribasining ikki ko‘rinishi; Laboratoriya ishi va namoyish tajribasi. Fizika kursida tajribaning o‘rni va axamiyati. Fizika tajribasining turlari. Fizikaviy g‘odisani taxlil qilish va bosqichlari. Namoyish tajribalar. Muammo tajribalar. Samaraviy tajribalar. Laoratoriya tajribasi. Tadqiqot tajribasi (4 s).

Amaliyot va namoyish xonalariga qo‘yiladigan talablar. O‘lyaash asboblar va qurilmalar tasnifi. Amaliyot topshiriqlarini mazmundorligi aniqlash uslubi (2 s).

O‘quv yiliga mo‘ljallangan ishlarni rejalashtirish. Praktikum o‘quv qo‘llanmalariga qo‘yiladigan talablar. Laboratoriya ishlarini rejalashtirishda talablar mutaxassisliklari hususiyatini hisobga olish (2 s).

Frontal va yakka laboratoriya mashg‘ulotlarini tashkil qilishni. Uslubiy muammolari. Laboratoriya mashg‘ulotlarini bosqichlari va ularni rejalashtirish. Laboratoriya natijalarini xatoliklarini aniqlashni matematik usullari (2 s).

EHMni qo‘llashni uslubiy jihatlari. Fizika ma’ruzasida namoyish tajribasining ahamiyati. Namoyish tajribilariga qo‘yiladigan didaktik talablar (2 s).

Ma’ruzaga oid namoyish tajribasini tanlash. Namoyish tajribalarini yaratish muammolari. Namoyish tajriba turlari. Namoyish tajribasini ishlatish uslublari texnikasi. O‘quv xonalari jihozi va texnikasiga talabalar. O‘quv filimlari taxlili (2 s).

Optikaga oid namoyish tajribalarini o‘ziga xosligi. Muammoli tajriba. Namoyish tajribasini talabalar bilimni nazorat qilishda foydalanish (2 s).

Namoyishchi hodimlar bilan ishlash. Namoyish tayyorlash va ko‘rsatishda xavfsizlik texnikasi. Namoyish tajribasini takomillashtirish masalalari (4 s).

Adabiyotlar:

1. Leksionnūe demonstratsii po fizike. Pod redaksiey V.I.Iveronovoy., M., «Nauka»., 1972 g.

2. Demonstratsionnūy eksperiment po fizike v sredney shkole. Pod redaksiey Pokrovskiy A.A. 1, 2-chast. M., Uchpedgiz.

3. Nazirov E.N. va boshqalar. Mexanika va molekulyar fizikadan praktikum. T. O‘qituvchi 1979 y.

4. Nazirov E.N. Problemnūy opūt i problemnoe vvedenie fizicheskogo demonstratsionnogo eksperimenta. T., Universitet., 1988 y.

5.04 Fizika kabinetini montaj kilish va jixozlash.

(ma’ruza- 10 s)

Fizika uqitishda fizika kabineti va laboratoriyaning urni va axamiyati (2s). Fizika kabinetining turlari (2s).

Fizika kabineti (laboratoriya)ni jixozlash va montaj kilishga quyiladigan talablar (2s).

Fizika kabinetini jixozlash va montaj kilish tamoyillari (2s).

Fizika kabinetini namoyish tajribalariga, yalpi laboratoriya ishlariga moslab jixozlash(2s).

(seminar-40 s)

Fizika kabinetini (laboratoriya) mebellari(4 s).

Fizika preparat xonasini jixozlashga ekstensiv va intensiv yondashish (4 s).

Fizika kabinetini UTV bilan jixozlash, montaj kilish, ularni boshqarishni markazlashtirish, dasturlash, avtomatlashtirish (6 s).

Fizika kabinetini ko‘rgazmali qurollar (plakatlar, jadvallar, rasmlar, tarqatma didaktik materiallar, o‘quv fil’mlari diopazitiv diafilm, kodofilm,kodiapazitiv va boshqalar)bilan jixozlash (6 s). Fizika kabinetini sinfdan tashqari mashg‘ulotlarga moslab jihozlash(4 s).

Fizika kabinetini (laboratoriya)dan dars samaradorligini va o‘quvchilarning faoligini oshirishda foydalanish uslublari(6 s).

Fizika kabineti (laboratoriya)ni jixozlashda, montaj kilishda va undan foydalanishda xavfsizlik texnikasi va qoyidalari(4 s).

Fizika kabineti laborantini vazifasi va funksiyalari(4 s).

Adabiyotlar.

1. Dadaxujaev E . Botirov M. Fizika kabinetini jixozlash. Toshkent «uqituvchi», 1984y .

2. Dadaxujaev E. Fizika kabinetini jixozlash va undan foydalanish. Andijon 1981y.

3. Dadaxujaev E Fizika kabinetini –ta’lim tarbiya markazi ¹ 2 1995 yil 36-41 betlar.

4. Dadaxo‘jaev E Qo‘lda yasalgan qurilmalar. Tosheknt. Sovet maktabi jurnali ¹5 1986 yil 63 bet.

5. Dadaxo‘jaev E «Kandidatskiy dissertatsiya i avtoreferat» Chelyabinsk 1987 g.

6. Pokrovskiy A.F. Oboroduvanie kabineta fiziki. Moskva.1958 g.

7. Universitet talimi uchun fizika va astronomiya mutaxassisligi buyicha o‘quv dasturlar. Toshkent 2003 yil

Tuzuvchi: dots. E. Dadaxujaev

XIV. Umumiy fizika kursi

(TM mutaxasisligi uchun)

(ma’ruza-54s)

Universitetning matematika fakultetini «tadbiqiy matematika» yo‘nalishi uchun umumiy fizika kursining fizikaviy mexanika va molekulyar fizika bo‘limlari uchun 4-semestrda 27 soat ma’ruza xamda 27 soat laboratoriya ishlari belgalangan.

«Elektr va magnetizm» va Optika bo‘limlari uchun 5-semestrda 27 soat ma’ruza. 27 soat laboratoriya ishlariga bakalavr ishchi o‘quv dastur « Universitet fizika va astronomiya mutaxasisliklari uchun tayyorlangan dasturlar to‘plamiga asosan tuzilgan.

Mexanika

Fizikaviy tushunchalar va kattaliklarni aniqlash. Birliklarning Halqaro tizimi. Koordinatalar tizimi. Koordinatalar va vektorlarni proeksilarini almashtirish.

Moddiy nuqta ko‘chishi, tezlikni va tezlanishni vektor va koordinatalar ustida ifodalash.

Qattiq jism kinematikasi. Qattiq jismning erkinlik darajalari. Ilgarilanma xarakat. Burchak tezlik vektori. Berchak tezlanish.

Galiley almashtirishlari. Sanoq tizimlari orasidagi fizikaviy o‘timshlar. Inersial sanoq tizimlari va nisbiylik tamoyillari. Yorug‘lik tezligining doimiyligi. Ryomer tomonidan yorug‘lik tezligini o‘lchanishi. Fizo tajribasi katta tezliklar Galiley almashtirishlarini qo‘llash mumkin emasligini ko‘rsatuvchi birinchi tarixiy eksperimental tajriba ekanligi.

Lorens almashtirishlari. Nisbiylik tamoyili va yorug‘lik tezligning domiyligi haqidagi postulat. Xarakatlanayotgan jism uzunligi qisqarishini ko‘rsatuvchi formula.

Moddiy nuqta dinamikasi. Kuch va o‘zaro ta’sir. Nyutoning birinchi va ikkinchi qonuni. Massa- inertlik o‘lchovi. Nyutoning uchinchi qonuni.

Moddiy nuqtalar tizimining impuls momenti. Massalar markazi. Moddiy nuqtalar uchun momentlar tenglamasi.

Hararat tenglamalari va saqlanish qonunlari. Impuls momentining saqlanish qonuni. Energiyaning saqlanishqonuni. Kuchning ishi. Potensial kuchlar va ish. potensial va kinetik energiya.

Noinersianal sanoq tizimlarida vaqt va fazo. Inersiya kuchlari va ularning mavjud ekanligi.

To‘g‘ri chiziqli ilgarilanma xarakat qiluvchi noinersial sanoq tizimlari. Vaznsizlik. Gravitatsiyaviy va inert massa.

Qattiq jism dinamikasi. Qattiq jismning xarakat tenglamalari tizimi. O‘qqa nisbatan inersiya momentini hisoblash. Aylanma xarakat kinetik energiyasi.

Quruq va Qovushqoq ishqalanish. Ishqalanish kuchlarining ishi. Tebranishlardagi saqlanish.

O‘zgaruvchan massali jismlar xarakati. Reaktiv xarakat. Siolkovskiy formulasi. Reaktiv dvigatellarni kosmik parvozlarda ishlatish imkoniyatlarining umumiy tavsiflari.

Impulsning saqlanish qonuni. Impuls momentining saqlanish qonuni. Elastik va noelastik to‘qnashuv.

Nyutonning tortishish qonuni. Gravitatsiyaviy radius. Osmon jismlarining harakat qonunlari. I, II, III kosmik tezliklar.

Tebranma xarakat. Garmonik tebranishlar va ularni kompleks ko‘rinishda ifodalash. So‘nuvchan tebranishlar. Ko‘p erkinlik darajasiga ega bo‘lgan tizimlar.

Elastik va qoldiq deformatsiya.bir o‘qli siqilish va cho‘zilish deformatsiyasi. Egilish vo‘a bukilish. Guk qonuni. Yung moduli. Puasson koeffitsenti. Mustaxkamlik va mo‘rtlik.

Gazlar va suyuqliklar mexanikasi. Gidrostatik qonunlar. Bernulli tenglamasi. Dimnamik bosim. Suyuqlikning qovushqoqligi. Laminar va tubulent oqim. Puayzeyl qonuni. Peshana qarshiligi va ko‘tarish qonuni. Jukovskiy ishlari.

To‘lqining amplitudasi, fizikasi va tarqalish tezligi. To‘lqin tenglamasi.

Tovushning tabiati. Tovushning balandligi. Tovush bosimi. Tovush to‘lqinining energiyasi. Ultratovush. Rezonatorlar.

Molekulyar fizika

Molekulyar fizika predmeti. modda haqida molekulyar-kinetik tasavvurlarning rivojlanishi. Modda xossalarini o‘rganishdagi dinamik, statistik va termodinamik usullar.

Asosiy matematik tushunchalar. Tasodifiy hodisalar. Ehtimollik. Taqsimot funksiyasi. Gauss taqsimoti. Spinlar tizimining o‘rtacha qiymati. Puasson taqsimoti. Fluktuatsiyalar

Molekulalarning tezliklar bo‘yicha taqsimoti. Tezliklarning Maksvell taqsimoti. Teng taqsimot qonuni. Maksvell-Bolsman taqsimoti.

Energiyaning erkinlik darajasi bo‘yicha taqsimoti. Teng taqsimot qonuni.

Gazlar kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Bosim ko‘taruvchi kuch. Issiqlik va xarorat. Yuqori va past xarorat. Ish, ichki energiya va issiqlik miqdori. Isssiqlik miqdori. Issiqlik sig‘imi. Ideal gaz issiqlik sig‘imi nazariyasinimng tajriba ma’lumotlaridan cheklanish. Vodorod issiqlik sig‘imini kvant nazariyasi nuqtai nazaridan tushuntirish. Entropiyaning fizik ma’nosi. Ideal gazlarda entropiya o‘zgarishini hisoblash. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Siklik jarayon. Siklda ish. karno sikli va uning F.I.K i. Karno teoremalari. Klauzius tengsizligi. Termodinamika ikkinchi qonunini entropiya qonuni orqali ta’riflash.

Ideal gazlarda jarayonlar. Politropik jarayon. Politropik jarayon tenglamasi. Adiabatik jarayon. Molekulalararo ta’sirlar mavjud bo‘lgan gazlar va suyuqliklar. Real gaz xolat tenglamasi. Ekspermental izotermalar. Metastabil xolatlar. Kritik xolatlar va ularning xossalari. Van der-Vals gazining ichki energiyasi.

Suyuqlik chegarasida bo‘ladigan hodisalar. Sirt taranglik. Ikki muxit chegarasidagi muvozanat shartlari. Suyuqlikning egri sirtida yuzaga keluvchi kuchlar. Kapillyar hodisalar. Suyuqliklar strukturasi. Kristall suyuqliklar. Suyuq kristallarning xossalari va ularning qo‘llanilishi. Raul qonuni. Genri qonuni. Osmotik bosim qonunyatlari.

Qattiq jism. Qattiq jism simmetriyasi. Kristall panjara. Kristolografik koordinata tizimi. Kristallning erishi va sublimatsiyasi. Birinchi va ikkinchi tur o‘tishlar. Nokristall moddalar. Ko‘chish jarayonlarining elementar kinetik nazariyasi. Erkin yugurish yo‘li. To‘qnashish va to‘qnashishlar takroriyligi. Qovushqoqlik va impuls ko‘chishi. Isiqlik o‘tkazuvchanlik va energiya uzatish. Diffuziya va modda ko‘chishi.

Elektr va magnetizm

Elektromagnit maydonning umumiy tavsifi. Elementar zaryad va uning invariantligi. Zaryadning saqlanish qonuni. Doimiy elektr maydon. Kulon qonuni. Gauss teoremasi.

Elektrostatik maydonning potensiali. Kulon qonunidan va Gauss teoremasidan foydalanib, elektr maydon kuchlanganligini topish. O‘tkazgichlar sirtida zaryadlar taqsimoti. Elektr maydon induksiya qonuni.

O‘tkazgich potensiali. Kondensatorlar va ularning sig‘imlari. Elektr maydonda dielektriklar. Elektr induksiyasi va dielektrik singdiruvchanlik. Elektrostatik maydon energiyasi.elektr maydondagi kuchlar. Dipol va uzluksiz zaryadlangan jismlarga ta’sir qiluvchi kuchlar.

O‘zgarmas tok qonunlari. Tashqi elektr yurituvchi kuchlar. Joul-Lens qonunining differensial ko‘rinishi. Tok o‘tishda bajarilgan ish va quvvat. Chizig‘iy zanjirlar. Kirxgof qoidasi. Elektr o‘tkazuvchanlikning haroratga bog‘liqligi. O‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasi. Energetik satxlarning yoyilishi va zonalarni vujudga kelishi. Yarimo‘tkazuvchilarda xususiy o‘tkazuvchanlik. Elektron va kovak o‘tkazuvchanlik. Donorlar va akseptorlar. Yarimo‘tkazgichli diod va tranzistor.

Termoelektr yurituvchi kuch. Gazlarning elektr o‘tkazuvchanligi. Moddaning plazma holati. Vakuumda elektr toki. Termoelektron emissiya. Tok elementlarining o‘zaro ta’sir qonuni (Laplas-Bio-Sovar-Amper qonuni).

Magnit induksiya vektori. Amper qonuni. Magnit maydonning uyurmaviy xarakteri. Elementar tok maydoni. Magnitlash mexanizmi. Magnit maydon kuchlanganligi. Doimiy magnitlar. Magnit maydon energiyasi zichligi. Induktivlik. Tokka ta’sir qiluvchi kuchlar. Lorens kuchi. Magnetik momentga ega bo‘lgan konturga ta’sir qiluvchi kuchlarning kuch momenti.

Ferromagnetizm. Gisterezis sirtmog‘i. ferromagnit xossalarni haroratga bog‘liqligi. Elektromagnit induksiya va kvazistatsionar o‘zgaruvchan toklar. Faradeyning elektromagnit induksiya qonuni.

O‘zgaruvchan tok zanjirida qarshilik, sig‘im va induktivlik. Impedans. Fuko toki. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi rezonanslar. Transformatorlar va avtotransformatorlar.

Maksvell tenglamalari va elektromagnit to‘lqinlarning asosiy xususiyatlari. Siljish toki. Elektromagnit energiya oqim zichligi. Umov-Poyting vektori

Optika

Optika fanining vujudga kelishi va unda O‘rta Osiyo allomalarining tarixiy o‘rni. Elektromagnit to‘lqinlar. Sferik to‘lqinlar. Elektromagnit to‘lqinlarning impulsi va energiya zichligi. Yorug‘lik bosimi, uning kashf etilishi, namoyon bo‘lishi va qo‘llanilishi.

Elektromagnit to‘lqinlarning superpozitsiyasi. Turg‘in to‘lqinlar. Asosiy fotometrik tushuncha va kattaliklar. Nurlanishning amplitudaviy va fazaviy spektrlari. Spektr eni va davri orasidagi munosabat. Yutilish chizig‘ining shakli. Kvazimonoxromatik to‘lqinlar. Izotrop muxitlarda yorug‘likning tarqalishi, sinishi va qaytishi. Normal va anormal dispersiya. Frenel formulalari. Yorug‘likning to‘la qaytishi.

Geometrik optika va optik asboblar. Optik tizimlarning aberbatsiyasi. Interferensiya. Maykelson interferometri. Nyuton halqalari. Dielektrik ko‘zgular. Yarim shaffof moddalar.

Difraksiya. Frenel zonalari usuli. Frenel-Krixgof difraksiyasi. Difraksion panjara. Frangofer difraksiyasi. Fure o‘zgartirishlarini amalga oshiruvchi element-linza. Linza yordamida difraksiya tasvirini xosil qilish. Yorug‘likning sochilishi. Plank doimiysini aniqlash. Mutlaq qora dism nurlanishi. Uning elementar kvant nazariyasi.

Uzluksiz va impulsli maromda ishlaydigan lazerlar. Nurlanish quvvatini oshirish. Lazer nurlanishi. Xarakatlanuvchi muxitlar optikasi. Doppler samarasi. Nointegral tizimda optik o‘lchamlar. Gallaktika spektrlarida qizil siljish.

Atom fizikasi

Mikrodunyodan massa va energiya. Atomning yadroviy tuzilishi. Tompson modeli. Atomning blonetal modeli. Yadro zaryadi. Chedvik tajribasi.

Rentgen nurlanishi. Rentgen nurlarining turlari va spektrlari. Mozli qonuni. Atomnineg energetik xolatlariningdiskretligi. Bor postulatlari. Frang-Gers tajribasi. Atom nurlanish spektridagi qonuniyatlar. Ridberg doimiysi. Doiraviy orbitalarni kvantlash. Satxlarning energetik diagrammasi. Vodorod atomining izotoplari.

Elektromagnit to‘lqinlarning korpuskulyar xususiyatlari. Eyshnteyn formulasi. Elektronlarning metaldan chiqish ishini aniqlash uslubi. Kompton samarasi. Yorug‘lik bosimi.

Spontan nurlanish. Majburiy nurlanish. Eynshteyn usuli bilan Plank formulasini keltirib chiqarish. Atomdagi xarakat miqdori momentlari. Elektronning orbital magnit momenti va Larmor teoremasi.

Adabiyotlar.

1. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. I-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

2. Strelkov S.P. Umumiy fizika kursi. Toshkent. «O‘qituvchi». 1977 y.

3. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi II-jild. Molekulyar fiz. Tosh. «O‘qituvchi». 1981 y.

4. Kikoin I.G. Molekulyar fizika. Toshkent. «O‘qituvchi».1978 y.

5. Kalashnikov S.G. Elektr. Toshkent. 1979 y.

6. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. III-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

7. Landsberg G.S. Optika. Toshkent. O‘qituvchi. 1981 y

8. Shpolskiy E.V. Atomnaya fizika. 1-2 tom., Moskva., Nauka., 1983 g.

9. Bekjonov R.B., Axmadjonov B., Atom fizikasi. Toshkent., «O‘qituvchi»., 1979 y.

10. Sivuxin D.V. Obłūy kurs fiziki. Atomnaya i yadernaya fizika., 1- tom., Moskva., «Nauka»., 1976 g.

XV. Umumiy fizika kursi

(informatika va KT ixtisosligi uchun)

(ma’ruza-108)

Universitetning matematika fakultetini «informatika» yo‘nalishi uchun. Umumiy fizika kursining fizikaviy mexanika va molekulyar fizika bo‘limlari uchun 1- semestrda 48 soat ma’ruza, 22 soat amaliy mashg‘ulot uchun, 48 soat laboratoriya ishlariga xamda elektr va magnetizm bo‘limlari uchun 2-semestrda 30 soat ma’ruza, 16 soat amaliy mashg‘ulot, 30 soat laboratoriya ishlariga, optika va atom fizikasi bo‘limlari uchun 3 – semestrda 30 soat ma’ruza. 16 soat amaliy mashg‘ulot, 30 soat laboratoriya ishlariga bakalavr ishchi o‘quv dasturlari « Universitetlar fizika va astronomiya mutaxasisliklari uchun tayyorlangan dasturlar to‘plami»ga asosan tuzildi.

Mexanika

Fizikaviy tushunchalar va kattaliklarni aniqlash. Birliklarning Halqaro tizimi. Koordinatalar tizimi. Koordinatalar va vektorlarni proeksilarini almashtirish.

Moddiy nuqta ko‘chishi, tezlikni va tezlanishni vektor va koordinatalar ustida ifodalash.

Qattiq jism kinematikasi. Qattiq jismning erkinlik darajalari. Ilgarilanma xarakat. Burchak tezlik vektori. Berchak tezlanish.

Galiley almashtirishlari. Sanoq tizimlari orasidagi fizikaviy o‘timshlar. Inersial sanoq tizimlari va nisbiylik tamoyillari. Yorug‘lik tezligining doimiyligi. Ryomer tomonidan yorug‘lik tezligini o‘lchanishi. Yorug‘lik aberbatsiyasi. Efir haqidagi tushunchalar asosida Maykelson-Morli tajribasi natijalarini izoxlash. Fizo tajribasi katta tezliklar Galiley almashtirishlarini qo‘llash mumkin emasligini ko‘rsatuvchi birinchi tarixiy eksperimental tajriba ekanligi.

Lorens almashtirishlari. Nisbiylik tamoyili va yorug‘lik tezligning domiyligi haqidagi postulat. Xarakatlanayotgan jism uzunligi qisqarishini ko‘rsatuvchi formula. Egizaklar paradoksi. Tezliklarni qo‘shish formulasi. Aberbatsiya. Fizo tajribasining talqini. Fizik ta’sirlar uzatilishining chegaraviy tezligi.

Moddiy nuqta dinamikasi. Kuch va o‘zaro ta’sir. Nyutoning birinchi va ikkinchi qonuni. Massa- inertlik o‘lchovi. Nyutoning uchinchi qonuni.

Moddiy nuqtalar tizimining impuls momenti. Massalar markazi. Moddiy nuqtalar uchun momentlar tenglamasi. Saqlanish qonunlarining mazmuni. Xarakat tenglamalari va saqlanish qonunlari. Impuls momentining saqlanish qonuni. Energiyaning saqlanishqonuni. Kuchning ishi. Potensial kuchlar va ish. potensial va kinetik energiya. O‘zaro ta’sirlar energiyasi.

Noinetsianal sanoq tizimlarida vaqt va fazo. Inersiya kuchlari va ularning mavjud ekanligi. Inersiya kuchlarini aniqlash.

To‘g‘ri chiziqli ilgarilanma xarakat qiluvchi noinersial sanoq tizimlari. Vaznsizlik. Gravitatsiyaviy va inert massa. Umumiy nisbiylik nazariyasining asosiy tasavvurlari.

Qattiq jism dinamikasi. Qattiq jismning xarakat tenglamalari tizimi. O‘qqa nisbatan inersiya momentini hisoblash. Aylanma xarakat kinetik energiyasi. Ishqlanish mavjudligidagi xarakat.

Quruq va Qovushqoq ishqalanish. Ishqalanish kuchlarining ishi. Tebranishlardagi ishqalanish.

O‘zgaruvchan massali jismlar xarakati. Reaktiv xarakat. Siolkovskiy formulasi. Reaktiv dvigatellarni kosmik parvozlarda ishlatish imkoniyatlarining umumiy tavsiflari. To‘qnashuvlar uchun saqlanish qonunlari.

Impulsning saqlanish qonuni. Energiyaning saqlanish qonuni. Impuls momentining saqlanish qonuni. Elastik va noelastik to‘qnashuv. Tortishish maydonidagi xarakat

Nyutonning tortishish qonuni. Gravitatsiyaviy radius. Osmon jismlarining xarakat qonunlari. I ,II, III kosmik tezliklar.

Tebranma xarakat. Garmonik tebranishlar va ularni kompleks ko‘rinishda ifodalash. So‘nuvchan tebranishlar. Ko‘p erkinlik darajasiga ega bo‘lgan tizimlar. Qattiq jismlardagi deformatsiya va kuchlanishlar.

Elastik va qoldiq deformatsiya. Bir o‘qli siqilish va cho‘zilish deformatsiyasi. Egilish vo‘a bukilish. Guk qonuni. Yung moduli. Puasson koeffitsenti. Mustaxkamlik va mo‘rtlik. Elastik deformatsiya energiyasi.

Gazlar va suyuqliklar mexanikasi. Gidrostatik qonunlar. Oqim nayi va uzluksizlik tenglamasi. Bernulli tenglamasi. Dinamik bosim. Suyuqlikning qovushqoqligi. Laminar va tubulent oqim. Puayzeyl qonuni. Peshana qarshiligi va ko‘tarish qonuni. Jukovskiy ishlari.

To‘lqining amplitudasi, fizikasi va tarqalish tezligi. To‘lqin tenglamasi. To‘lqinlarning interferensiyasi va difraksiyasi.Tovushning tabiati. Tovushning balandligi. Tovush bosimi. Tovush to‘lqinining energiyasi. Ultratovush. Rezanatorlar.

Molekulyar fizika

Molekulyar fizika predmeti. Modda haqida molekulyar-kinetik tasavvurlarning rivojlanishi. Modda xossalarini o‘rganishdagi dinamik, statistik va termodinamik usullar. Makroskopik tizimlarning xarakterli tomonlari. Statistik usul.

Asosiy matematik tushunchalar. Tasodifiy hodisalar. Ehtimollik. Taqsimot funksiyasi. Gauss taqsimoti. Tizimning makroskopi va mikroskopik xolati.Spinlar tizimining o‘rtacha qiymati. Puasson taqsimoti. Fluktuatsiyalar. Muvozanatsiz va muvozanatli jarayonlar, qaytunchan va qaytmas jarayonlar.

Molekulalarning tezliklar bo‘yicha taqsimoti. Tezliklarning Maksvell taqsimoti. Teng taqsimot qonuni. Fermi-Dirk va Boze-Eynshteyn taqsimoti.Maksvell-Bolsman taqsimoti.

Energiyaning erkinlik darajasi bo‘yicha taqsimoti va Broun xarakati. Teng taqsimot qonuni.

Gazlar kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Bosim ko‘taruvchi kuch. Issiqlik va xarorat. Yuqori va past xarorat. Ish, ichki energiya va issiqlik miqdori. Issiqlik miqdori. Issiqlik sig‘imi. Ideal gaz issiqlik sig‘imi nazariyasining tajriba ma’lumotlaridan cheklanish. Vodorod issiqlik sig‘imini kvant nazariyasi nuqtai nazaridan tushuntirish. Entropiyaning fizik ma’nosi. Ideal gazlarda entropiya o‘zgarishini hisoblash. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Siklik jarayon. Siklda ish.F.I.K. Karno sikli va uning F.I.K i. Karno teoremalari. Klauzius tengsizligi. Termodinamika ikkinchi qonunini entropiya qonuni orqali ta’riflash. Termodinamikaning ikkinchi qonuni uchun Klauzius ta’riflari va ularni ekvivelentligi.

Ideal gazlarda jarayonlar. Politropik jarayon. Politropik jarayon tenglamasi. Adiabatik jarayon. Molekulalararo ta’sirlar mavjud bo‘lgan gazlar va suyuqliklar. Real gaz holat tenglamasi. Ekspermental izotermalar. Metastabil xolatlar. Kritik xolatlar va ularning xossalari. Van der-Vals gazining ichki energiyasi. Joul-Tompson differensial va integral samarasi.

Suyuqlik chegarasida bo‘ladigan hodisalar. Sirt taranglik. Ikki muxit chegarasidagi muvozanat shartlari. Suyuqlikning egri sirtida yuzaga keluvchi kuchlar. Kapillyar hodisalar. Suyuqliklar strukturasi. Kristall suyuqliklar. Suyuq kristallarning xossalari va ularning qo‘llanilishi. Raul qonuni. Genri qonuni. Osmotik bosim qonunyatlari.

Qattiq jism. Qattiq jism simmetriyasi. Kristall panjara. Kristolografik koordinata tizimi. Kristallning erishi va sublimatsiyasi. Birinchi va ikkinchi tur o‘tishlar. Nokristall moddalar. Ko‘chish jarayonlarining elementar kinetik nazariyasi. Erkin yugurish yo‘li. To‘qnashish va to‘qnashishlar takroriyligi. Qovushqoqlik va impuls ko‘chishi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik va energiya uzatish. Diffuziya va modda ko‘chishi.

Elektr va magnetizm

Elektromagnit maydonning umumiy tavsifi. Mikroskopik zaryad tashuvchilar.Elementar zaryad va uning invariantligi. Zaryadning saqlanish qonuni. Doimiy elektr maydon. Kulon qonuni. Gauss teoremasi. Kulon qonunining differensial ko‘rinishi.

Elektrostatik maydonning potensiali. Nuqtaviy xaryadlar tizimining potensial va zaryadlar taqsimotining uzluksizligi. Kulon qonunidan va Gauss teoremasidan foydalanib, elektr maydon kuchlanganligini topish. O‘tkazgichlar sirtida zaryadlar taqsimoti. Zaryadning sirt zichligi bilan o‘tkazgich sirti egriligi orasidagi bog‘lanish.Elektr maydon induksiya qonuni.

O‘tkazgich potensiali. Kondensatorlar va ularning sig‘imlari. Elektr maydonda dielektriklar. Elektr induksiyasi va dielektrik singdiruvchanlik. Elektrostatik maydon energiyasi. Elektr maydondagi kuchlar. Dipol va uzluksiz zaryadlangan jismlarga ta’sir qiluvchi kuchlar.

O‘zgarmas tok qonunlari. Tashqi elektr yurituvchi kuchlar. Joul-Lens qonunining differensial ko‘rinishi. Tok o‘tishda bajarilgan ish va quvvat. Chizig‘iy zanjirlar. Kirxgof qoidasi. Elektr o‘tkazuvchanlik. Elektr o‘tkazuvchanlikning klassik nazariyasi va undagi qiyinchiliklar. Elektr o‘tkazuvchanlikni xaroratga bog‘liqligi. O‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasi. Energetik satxlarning yoyilishi va zonalarni vujudga kelishi. Yarimo‘tkazuvchilarda xususiy o‘tkazuvchanlik. Elektron va kovak o‘tkazuvchanlik. Donorlar va akseptorlar. Yarimo‘tkazgichli diod va tranzistor.

Termoelektr yurituvchi kuch. Gazlarning elektr o‘tkazuvchanligi. Ionlanish va ionlarning rekombinatsiyasi. Moddaning plazma xolati. Vakuumda elektr toki. Termoelektron emmisiya. Statsionar magnit maydon. Tok elementlarining o‘zaro ta’sir qonuni (Laplas-Bio-Savar-Amper qonuni).

Magnit induksiya vektori. Amper qonuni. Magnit maydonning uyurmaviy xarakteri. Magnetiklar mavjudligidagi magnit maydon. Elementar tok maydoni. Magnitlash mexanizmi. Magnit maydon kuchlanganligi. Doimiy magnitlar. Magnetik ichidagi magnit singdiruvchanlikni, induksiyani va maydon kuchlanganligini o‘lchash. Magnit maydon energiyasi zichligi. Induktivlik. Tokka ta’sir q iluvchi kuchlar. Lorens kuchi. Magnetik momentga ega bo‘lgan konturga ta’sir qiluvchi kuchlarni kuch momenti.

Ferromagnetizm. Gisterizis sirtmog‘i. Ferromagnit xossalarni xaroratga bog‘liqligi. Elektromagnit induksiya va kvazistatsionar o‘zgaruvchan toklar. Faradeyning elektromagnit induksiya qonuni. Faradeyning elektromagnit induksiya qonunining differensial ifodasi.

O‘zgaruvchan tok zanjirida qarshilik,sig‘im va induktivlik. Impedans. Fuko toki. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi rezonanslar.o‘zaro induksiyani hisobga oladigan zanjirlar. Transformatorlar va avtotransformatorlar. Uch fazali tok haqida asosiy tushuncha.

Maksvell tenglamalari va elektromagnit to‘lqinlarning asosiy xususiyatlari. Siljish toki. Maksvell tenglamalari tizimi va xar birining fizik ma’nosi. Elektromagnit energiya oqim zichligi. Umov-Poyting vektori.

Optika

Yorug‘likning elektromagnit tabiati. Optika fanining vujudga kelishi va unda O‘rta Osiyo allomalarining tarixiy o‘rni. Elektromagnit to‘lqinlar. Yassi elektromagnit to‘lqinlar va ularni kompleks tarzda ifodalash. Sferik to‘lqinlar. Elektromagnit to‘lqinlarning impulsi va energiya zichligi. Yorug‘lik bosimi, uning kashf etilishi, namoyon bo‘lishi va qo‘llanilishi.

Elektromagnit to‘lqinlarning superpozitsiyasi. Turg‘in to‘lqinlar. Asosiy fotometrik tushuncha va kattaliklar. Energetik kattaliklar bilan yorug‘likni tavsiflovchi kattaliklar orasidagi munosabat. Nurlanishning amplitudaviy va fazaviy spektrlari. Spektr eni va davri orasidagi munosabat. Yutilish chizig‘ining shakli. Kvazimonoxromatik to‘lqinlar. To‘lqinlarni modullashtirish va to‘lqil paketi. Kogerentlik vaqti. Kogerentlik uzunligi. Yorug‘likning dielektriklarda tarqalashi. Izotrop muxitlarda yorug‘likning tarqalishi, sinishi va qaytishi. Normal va anormal dispersiya. Frenel formulalari. Yorug‘likning to‘la qaytishi. Yorug‘likni qaytishi va sinishida energetik nisbatlar.

Geometrik optika va optik asboblar. Optik tizimlarning aberbatsiyasi. Interferensiya. Ikki nur interferensiyasi. Maykelson interferometri. Gyuygens tamoyili. Yung tuzilmasi. Oq nur interferensiyasi. Fabri-Pero interferometri. Nyuton halqalari. Dielektrik ko‘zgular. Yarim shaffof moddalar.

Difraksiya. Frenel zonalari usuli. Frenel-Krixgof difraksiyasi. Difraksion panjara. Nurlarning panjaralarga qiya tushishi. Frangofer difraksiyasi. Fure o‘zgartirishlarini amalga oshiruvchi element-linza. Linza yordamida difraksiya tasvirini xosil qilish. Optik asboblarni ajrata olish qobilyati. Bir va ikki o‘qli kristallar. Yorug‘lik nurini ikkilanib sinishi. Jismni deformatsiyasi, elektr va magnetik maydon ta’sirida bo‘ladigan sun’iy anizotropiya. Yorug‘likning sochilishi. Yorug‘likning sochilishi jarayonlari tabiati. Plank doimiysini aniqlash. Yorug‘likni kuchaytirish va generatsiya qilish. Mutlaq qora jism nurlanishi. Uning elementar kvant nazariyasi.

Uzluksiz va impulsli maromda ishlaydigan lazerlar. Nurlanish quvvatini oshirish. Lazer nurlanishi. Lazer spekrlari. Garmoniklar generatsiyasi. Chiziqli qutblanish to‘lqini. Yorug‘likni parametrik kuchaytirish. Yorug‘likni parametrik generatorlari. Xarakatlanuvchi muxitlar optikasi. Doppler samarasi. Optik o‘lchamlarda ko‘ndalang Doppler samarasi. Nointegral tizimda optik o‘lchamlar. Galaktika spektrlarida qizil siljish.

Atom fizikasi

Mikrodunyoda massa va energiya. Atomning yadroviy tuzilishi. Tomson modeli. Zarralarning elastik sochilishi. Alfa zarralarning moddada sochilishi. Atomning planetar modeli. Yadro zaryadi. Chedvik tajribasi.

Rentgen nurlanishi. Rentgen nurlarining turlari va spektrlari. Rentgen nurlarining moddada yutilishi va sochilishi. Mozli qonuni. Atomning energetik holatlarining diskretligi. Bor postulatlari. Frang-Gers tajribasi. Uyg‘onish va ionlanish potensillarini aniqlash usullari. Atom nurlanish spektridagi qonuniyatlar. Balmerning umumlashgan formulasi. Ridberg doimiysi. Doiraviy orbitalarni kvantlash. Satxlarning energetik diagrammasi. Uzuluksiz spektr chegarasi. Vodorod atomining izotoplari. Izotopik siljish.

Elektromagnit to‘lqinlarning korpuskulyar xususiyatlari. Eyshnteyn formulasi. Elektronlarning metaldan chiqish ishini aniqlash uslubi. Kompton samarasi. Yorug‘lik bosimi.

Nurlanish generatorlari. Spontan nurlanish. Majburiy nurlanish. Eynshteyn usuli bilan Plank formulasini keltirib chiqarish. Induksiyalangan nurlanish va uning xususiyatlari. Atomdagi xarakat miqdori momentlari. Elektronning orbital magnit momenti va Larmor teoremasi.

Adabiyotlar.

1. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. I-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

2. Strelkov S.P. Umumiy fizika kursi. Toshkent. «O‘qituvchi». 1977 y.

3. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi II-jild. Molekulyar fiz. Tosh. «O‘qituvchi». 1981 y.

4. Kikoin I.G. Molekulyar fizika. Toshkent. «O‘qituvchi».1978 y.

5. Kalashnikov S.G. Elektr. Toshkent. 1979 y.

6. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. III-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

7. Landsberg G.S. Optika. Toshkent. O‘qituvchi. 1981 y

8. Kalitievskiy N.I. Volnovaya optika. Moskva . Nauka. 1978 g

9. Sivuxin D.V. Obłiy kurs fiziki. Optika. Moskva . Nauka. 1980

10. Shpolskiy E.V. Atomnaya fizika. 1-2 tom., Moskva., Nauka., 1983 g.

11. Bekjonov R.B., Axmadjonov B., Atom fizikasi. Toshkent., «O‘qituvchi»., 1979 y.

12. Sivuxin D.V. Obłūy kurs fiziki. Atomnaya i yadernaya fizika., 1- tom., Moskva., «Nauka»., 1976

XVI. Umumiy fizika kursi

(matematika ixtisosligi uchun)

(ma’ruza-66)

Universitetning «matematika» yo‘nalishi uchun Umumiy fizika kursining fizikaviy mexanika va molekulyar fizika bo‘limlari uchun 4- semestrda 36 soat ma’ruza, 28 soat amaliy mashg‘ulot uchun, 36 soat laboratoriya ishlariga xamda elektr va magnetizm bo‘limlari uchun 5-semestrda 22 soat ma’ruza, 16 soat amaliy mashg‘ulot, 16 soat laboratoriya ishlariga, optika va atom fizikasi bo‘limlari uchun 6– semestrda 22 soat ma’ruza. 16 soat amaliy mashg‘ulot, 16 soat laboratoriya ishlariga bakalavr ishchi o‘quv dasturlari «Universitetlar fizika va astronomiya mutaxasisliklari uchun tayyorlangan dasturlar to‘plami»ga asosan tuzildi.

Mexanika

Fizikaviy tushunchalar va kattaliklarni aniqlash.Birliklarning Halqaro tizimi. Koordinatalar tizimi. Koordinatalar va vektorlarni usulida ifodalash.

Moddiy nuqta kinematikasi. Moddiy nuqta ko‘chishi, tezlikni va tezlanishni vektor va koordinatalar ustida ifodalash.

Qattiq jism kinematikasi. Qattiq jismning erkinlik darajalari. Ilgarilanma xarakat. Burchak tezlik vektori. Berchak tezlanish.

Galiley almashtirishlari. Sanoq tizimlari orasidagi fizikaviy o‘tishlar. Inersial sanoq tizimlari va nisbiylik tamoyillari. Yorug‘lik tezligining doimiyligi. Ryomer tomonidan yorug‘lik tezligini o‘lchanishi. Yorug‘lik aberbatsiyasi. Fizo tajribasi katta tezliklar Galiley almashtirishlarini qo‘llash mumkin emasligini ko‘rsatuvchi birinchi tarixiy eksperimental tajriba ekanligi.

Lorens almashtirishlari. Nisbiylik tamoyili va yorug‘lik tezligning domiyligi haqidagi postulat. Xarakatlanayotgan jism uzunligi qisqarishini ko‘rsatuvchi formula. Egizaklar paradoksi. Tezliklarni qo‘shish formulasi. Aberbatsiya. Moddiy nuqta dinamikasi. Kuch va o‘zaro ta’sir. Nyutoning birinchi va ikkinchi qonuni. Massa- inertlik o‘lchovi. Nyutoning uchinchi qonuni.

Moddiy nuqtalar tizimining impuls momenti. Massalar markazi. Moddiy nuqtalar uchun momentlar tenglamasi. Saqlanish qonunlarining mazmuni. Xarakat tenglamalari va saqlanish qonunlari. Impuls momentining saqlanish qonuni. Energiyaning saqlanishqonuni. Kuchning ishi. Potensial va kinetik energiya. Noinetsianal sanoq tizimlarida vaqt va fazo. Inersiya kuchlari va ularning mavjud ekanligi. Inersiya kuchlarini aniqlash.

To‘g‘ri chiziqli ilgarilanma harakat qiluvchi noinersial sanoq tizimlari. Vaznsizlik. Gravitatsiyaviy va inert massa.

Qattiq jism dinamikasi. Qattiq jismning xarakat tenglamalari tizimi. O‘qqa nisbatan inersiya momentini hisoblash. Aylanma xarakat kinetik energiyasi.

Quruq va Qovushqoq ishqalanish. Ishqalanish kuchlarining ishi. Tebranishlardagi ishqalanish.

O‘zgaruvchan massali jismlar xarakati. Reaktiv xarakat. Siolkovskiy formulasi. Reaktiv dvigatellarni kosmik parvozlarda ishlatish imkoniyatlarining umumiy tavsiflari.

Impulsning saqlanish qonuni. Energiyaning saqlanish qonuni. Impuls momentining saqlanish qonuni. Elastik va noelastik to‘qnashuv.

Nyutonning tortishish qonuni. Gravitatsiyaviy radius. Osmon jismlarining xarakat qonunlari. I, II, III kosmik tezliklar.

Tebranma xarakat. Garmonik tebranishlar va ularni kompleks ko‘rinishda ifodalash. So‘nuvchan tebranishlar. Ko‘p erkinlik darajasiga ega bo‘lgan tizimlar.

Qattiq jismlarda deformatsiya va kuchlanishlar.Elastik va qoldiq deformatsiya. Bir o‘qli siqilish va cho‘zilish deformatsiyasi. Egilish va bukilish. Guk qonuni. Yung moduli. Puasson koeffitsenti. Mustaxkamlik va mo‘rtlik.

Gazlar va suyuqliklar mexanikasi. Gidrostatik qonunlar. Bernulli tenglamasi. Dinamik bosim. Suyuqlikning qovushqoqligi. Laminar va turbulent oqim. Puazeyl qonuni. Peshona qarshiligi va ko‘tarish qonuni. Jukovskiy ishlari.

To‘lqining amplitudasi, fazasi va tarqalish tezligi. Tovushning tabiati. Tovushning balandligi. Tovush bosimi. Tovush to‘lqinining energiyasi. Ultratovush. Rezonatorlar.

Molekulyar fizika

Molekulyar fizika predmeti. Modda haqida molekulyar-kinetik tasavvurlarning rivojlanishi. Modda xossalarini o‘rganishdagi dinamik, statistik va termodinamik usullar. Makroskopik tizimlarning xarakterli tomonlari. Statistik usul.

Asosiy matematik tushunchalar. Tasodifiy hodisalar. Ehtimollik. Taqsimot funksiyasi. Gauss taqsimoti. Tizimning makroskopi va mikroskopik xolati.Spinlar tizimining o‘rtacha qiymati. Puasson taqsimoti. Fluktuatsiyalar. Muvozanatsiz va muvozanatli jarayonlar, qaytunchan va qaytmas jarayonlar.

Molekulalarning tezliklar bo‘yicha taqsimoti. Tezliklarning Maksvell taqsimoti. Teng taqsimot qonuni. Fermi-Dirk va Boze-Eynshteyn taqsimoti.Maksvell-Bolsman taqsimoti.

Energiyaning erkinlik darajasi bo‘yicha taqsimoti va Broun xarakati. Teng taqsimot qonuni.

Gazlar kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Bosim ko‘taruvchi kuch. Issiqlik va xarorat. Yuqori va past xarorat. Ish, ichki energiya va issiqlik miqdori. Issiqlik miqdori. Issiqlik sig‘imi. Ideal gaz issiqlik sig‘imi nazariyasining tajriba ma’lumotlaridan cheklanish. Vodorod issiqlik sig‘imini kvant nazariyasi nuqtai nazaridan tushuntirish.

Entropiyaning fizik ma’nosi. Ideal gazlarda entropiya o‘zgarishini hisoblash. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Siklik jarayon. Siklda ish.F.I.K. Karno sikli va uning F.I.K i. Karno teoremalari. Klauzius tengsizligi. Termodinamika ikkinchi qonunini entropiya qonuni orqali ta’riflash..

Ideal gazlarda jarayonlar. Politropik jarayon. Politropik jarayon tenglamasi. Adiabatik jarayon. Molekulalararo ta’sirlar mavjud bo‘lgan gazlar va suyuqliklar. Real gaz xolat tenglamasi. Ekspermental izotermalar. Metastabil xolatlar. Kritik xolatlar va ularning xossalari. Van der-Vals gazining ichki energiyasi. Joul-Tompson differensial va integral samarasi.

Suyuqlik chegarasida bo‘ladigan hodisalar. Sirt taranglik. Ikki muxit chegarasidagi muvozanat shartlari. Suyuqlikning egri sirtida yuzaga keluvchi kuchlar. Kapillyar hodisalar. Suyuqliklar strukturasi. Kristall suyuqliklar. Suyuq kristallarning xossalari va ularning qo‘llanilishi. Raul qonuni. Genri qonuni. Osmotik bosim qonunyatlari.

Qattiq jism. Qattiq jism simmetriyasi. Kristall panjara. Kristolografik koordinata tizimi. Kristallning erishi va sublimatsiyasi. Birinchi va ikkinchi tur o‘tishlar. Nokristall moddalar. Ko‘chish jarayonlarining elementar kinetik nazariyasi. Erkin yugurish yo‘li. To‘qnashish va to‘qnashishlar takroriyligi. Qovushqoqlik va impuls ko‘chishi. Isiqlik o‘tkazuvchanlik va energiya uzatish. Diffuziya va modda ko‘chishi.

Elektr va magnetizm

Elektromagnit maydonning umumiy tavsifi. Mikroskopik zaryad tashuvchilar.Elementar zaryad va uning invariantligi. Zaryadning saqlanish qonuni. Doimiy elektr maydon. Kulon qonuni. Kulon qonunini tajribada tekshirish. Gauss teoremasi. Kulon qonunining differensial ko‘rinishi.

Elektrostatik maydonning potensiali. Nuqtaviy zaryadlar tizimining potensial va zaryadlar taqsimotining uzluksizligi. Kulon qonunidan va Gauss teoremasidan foydalanib, elektr maydon kuchlanganligini topish. O‘tkazgichlar sirtida zaryadlar taqsimoti. Zaryadning sirt zichligi bilan o‘tkazgich sirti egriligi orasidagi bog‘lanish.Elektr maydon induksiya qonuni.

O‘tkazgich potensiali. Kondensatorlar va ularning sig‘imlari. Elektr maydonda dielektriklar. Elektr induksiyasi va dielektrik singdiruvchanlik. Elektrostatik maydon energiyasi. Elektr maydondagi kuchlar. Dipol va uzluksiz zaryadlangan jismlarga ta’sir qiluvchi kuchlar.

O‘zgarmas tok qonunlari. Tashqi elektr yurituvchi kuchlar. Joul-Lens qonunining differensial ko‘rinishi. Tok o‘tishda bajarilgan ish va quvvat. Chizig‘iy zanjirlar. Kirxgof qoidasi. Elektr o‘tkazuvchanlik. Elektr o‘tkazuvchanlikning klassik nazariyasi va undagi qiyinchiliklar. Elektr o‘tkazuvchanlikni xaroratga bog‘liqligi. O‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasi. Energetik satxlarning yoyilishi va zonalarni vujudga kelishi. Yarimo‘tkazuvchilarda xususiy o‘tkazuvchanlik. Elektron va kovak o‘tkazuvchanlik. Donorlar va akseptorlar. Yarimo‘tkazgichli diod va tranzistor.

Termoelektr yurituvchi kuch. Gazlarning elektr o‘tkazuvchanligi. Ionlanish va ionlarning rekombinatsiyasi. Moddaning plazma xolati. Vakuumda elektr toki. Termoelektron emmisiya. Statsionar magnit maydon. Tok elementlarining o‘zaro ta’sir qonuni ( Laplas-Bio-Sovar-Amper qonuni).

Magnit induksiya vektori. Amper qonuni. Magnit maydonning uyurmaviy xarakteri. Magnetiklar mavjudligidagi magnit maydon. Elementar tok maydoni. Magnitlash mexanizmi. Magnit maydon kuchlanganligi. Doimiy magnitlar. Magnetik ichidagi magnit singdiruvchanlikni, induksiyani va maydon kuchlanganligini o‘lchash. Magnit maydon energiyasi zichligi. Induktivlik. Tokka ta’sir qiluvchi kuchlar. Lorens kuchi. Magnetik momentga ega bo‘lgan konturga ta’sir qiluvchi kuchlarni kuch momenti.

Ferromagnetizm. Gisterizis sirtmog‘i. Ferromagnit xossalarni xaroratga bog‘liqligi. Elektromagnit induksiya va kvazistatsionar o‘zgaruvchan toklar. Faradeyning elektromagnit induksiya qonuni. Faradeyning elektromagnit induksiya qonunining differensial ifodasi.

O‘zgaruvchan tok zanjirida qarshilik,sig‘im va induktivlik. Impedans. Fuko toki. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi rezonanslar.o‘zaro induksiyani hisobga oladigan zanjirlar. Transformatorlar va avtotransformatorlar. Uch fazali tok haqida asosiy tushuncha.

Maksvell tenglamalari va elektromagnit to‘lqinlarning asosiy xususiyatlari. Siljish toki. Maksvell tenglamalari tizimi va xar birining fizik ma’nosi. Elektromagnit energiya oqim zichligi. Umov-Poyington vektori .

Optika

Yorug‘likning elektromagnit tabiati. Optika fanining vujudga kelishi va unda O‘rta Osiyo allomalarining tarixiy o‘rni. Elektromagnit to‘lqinlar. Yassi elektromagnit to‘lqinlar va ularni kompleks tarzda ifodalash. Sferik to‘lqinlar. Elektromagnit to‘lqinlarning impulsi va energiya zichligi. Yorug‘lik bosimi, uning kashf etilishi, namoyon bo‘lishi va qo‘llanilishi.

Elektromagnit to‘lqinlarning superpozitsiyasi. Turg‘in to‘lqinlar. Asosiy fotometrik tushuncha va kattaliklar. Energetik kattaliklar bilan yorug‘likni tavsiflovchi kattaliklar orasidagi munosabat. Nurlanishning amplitudaviy va fazaviy spektrlari. Spektr eni va davri orasidagi munosabat. Yutilish chizig‘ining shakli. Kvazimonoxromatik to‘lqinlar. To‘lqinlarni modullashtirish va to‘lqil paketi. Kogerentlik vaqti. Kogerentlik uzunligi. Yorug‘likning dielektriklarda tarqalashi. Izotrop muxitlarda yorug‘likning tarqalishi, sinishi va qaytishi. Normal va anormal dispersiya. Frenel formulalari. Yorug‘likning to‘la qaytishi. Yorug‘likni qaytishi va sinishida energetik nisbatlar.

Geometrik optika va optik asboblar. Optik tizimlarning aberbatsiyasi. Interferensiya. Ikki nur interferensiyasi. Maykelson interferometri. Gyuygens tamoyili. Yung tuzilmasi. Oq nur interferensiyasi. Fabri-Pero interferometri. Nyuton halqalari. Dielektrik ko‘zgular. Yarim shaffof moddalar.

Difraksiya. Frenel zonalari usuli. Frenel-Krixgof difraksiyasi. Difraksion panjara. Nurlarning panjaralarga qiya tushishi. Frangofer difraksiyasi. Fure o‘zgartirishlarini amalga oshiruvchi element-linza. Linza yordamida difraksiya tasvirini xosil qilish. Optik asboblarni ajrata olish qobilyati. Bir va ikki o‘qli kristallar. Yorug‘lik nurini ikkilanib sinishi. Jismni deformatsiyasi, elektr va magnetik maydon ta’sirida bo‘ladigan sun’iy anizotropiya. Yorug‘likning sochilishi. Yorug‘likning sochilishi jarayonlari tabiati. Plank doimiysini aniqlash. Yorug‘likni kuchaytirish va generatsiya qilish. Mutlaq qora jism nurlanishi. Uning elementar kvant nazariyasi.

Uzluksiz va impulsli maromda ishlaydigan lazerlar. Nurlanish quvvatini oshirish. Lazer nurlanishi. Lazer spekrlari. Garmoniklar generatsiyasi. Chiziqli qutblanish to‘lqini. Yorug‘likni parametrik kuchaytirish. Yorug‘likni parametrik generatorlari. Xarakatlanuvchi muxitlar optikasi. Doppler samarasi. Optik o‘lchamlarda ko‘ndalang Doppler samarasi. Nointegral tizimda optik o‘lchamlar. Gallaktika spektrlarida qizil siljish.

Atom fizikasi

Mikrodunyodan massa va energiya. Atomning yadroviy tuzilishi. Tompson modeli. Zarralarning elavtik sochilishi. Alfa zarralarning moddada sochilishi. Atomning blonetal modeli. Yadro zaryadi. Chedvik tajribasi.

Rentgen nurlanishi. Rentgen nurlarining turlari va spektrlari. Rentgen nurlarining moddada yutilishi va sochilishi. Mozli qonuni. Atomning energetik xolatlarining diskretligi. Bor postulatlari. Frang-Gers tajribasi. Uyg‘onish va ionlanish potensillarini aniqlash usullari. Atom nurlanish spektridagi qonuniyatlar. Balmerning umumlashgan formulasi. Ridberg doimiysi. Doiraviy orbitalarni kvantlash. Satxlarning energetik diagrammasi. Uzuluksiz spektr chegarasi. Vodorod atomining izotoplari. Izotopik siljish.

Elektromagnit to‘lqinlarning korpuskulyar xususiyatlari. Eyshnteyn formulasi. Elektronlarning metaldan chiqish ishini aniqlash uslubi. Kompton samarasi. Yorug‘lik bosimi.

Nurlanish generatorlari. Spontan nurlanish. Majburiy nurlanish. Eynshteyn usuli bilan Plank formulasini keltirib chiqarish. Induksiyalangan nurlanish va uning xususiyatlari. Atomdagi xarakat miqdori momentlari. Elektronning orbital magnit momenti va Larmor teoremasi.

Adabiyotlar.

1. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. I-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

2. Strelkov S.P. Umumiy fizika kursi. Toshkent. «O‘qituvchi». 1977 y.

3. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi II-jild. Molekulyar fiz. Tosh. «O‘qituvchi». 1981 y.

4. Kikoin I.G. Molekulyar fizika. Toshkent. «O‘qituvchi».1978 y.

5. Kalashnikov S.G. Elektr. Toshkent. 1979 y.

6. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. III-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

7. Landsberg G.S. Optika. Toshkent. O‘qituvchi. 1981 y

8. Kalitievskiy N.I. Volnovaya optika. Moskva . Nauka. 1978 g

9. Sivuxin D.V. Obłiy kurs fiziki. Optika. Moskva . Nauka. 1980

10. Shpolskiy E.V. Atomnaya fizika.1-2 tom., Moskva., Nauka.,1983 g.

11. Bekjonov R.B., Axmadjonov B., Atom fizikasi. Toshkent., «O‘qituvchi»., 1979 y.

12. Sivuxin D.V. Obłūy kurs fiziki. Atomnaya i yadernaya fizika., 1- tom., Moskva., «Nauka»., 1976

Tuzuvchi: f-m.f.n. A. Otaboev.

XVII. Umumiy fizika kursi

(biologiya, ekologiya mutaxassisligi uchun ma’ruza-72 soat)

So‘z boshi

Umumiy fizikadan ushbu ishchi o‘quv dasturi ta’limi uchun Respublika Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan na’munaviy o‘quv dasturlari asosida tuzildi. Ishchi o‘quv dasturini tuzishda «Biologiya», «Ekologiya va tabiatdan foydalanish» mutaxassisliklari bo‘yicha ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashning umumiyligi va alohidaligi e’tiborga olindi. Shuning uchun ma’ruzalar bayon etishda, amaliy mashg‘ulotlar o‘tkazishda va laboratoriya mashg‘ulotlarini tanlashda mazkur mutaxasisliklar xususiyatlaridan kelib chiqilishi maqsadga muvofiq. Ayrim mavzular bo‘yicha nazariy ma’lumotlar laboratoriya ishida kengroq yoritilganligi hisobga olish lozim. Dasturga kiritilgan va talabalarning mustaqil o‘qishi uchun ajratilgan mavzular ular bilan o‘quv rejadagi alohida ishlash soatlarida ko‘rib o‘tiladi. Talabalar bilimi nazorati reyting tizimida amalga oshiriladi.

Umumiy fizika kursi

( tabiiy fanlar uchun)

Kirish (2 soat)

Universitetlarda tabiiy fanlar yo‘nalishida taxsil olayotgan talabalarga fizika fanini o‘qitishdan maqsad-fizik xodisa va jarayonlar haqidagi sodda, ammo umumiyroq qonuniyatlar to‘g‘risidagi fizik nazariya asoslarini o‘rgatish va ularni tabiiy fanlarni o‘rgatishdagi o‘rnini anglatish.

Fizika ta’limi vazifasiga talabalarda tabiiy-ilmiy tafakkurni va materialistik dunyoqarashni, fizik-ilmiy taxminlarni chegaralari, ilmiy tajriba va nazariyaning o‘zaro bog‘lanishi tug‘risidagi aniq tasavvurlarni shakllantirish, fizik hodisalar va jarayonlarni taxlilqilishda yuzaga keladigan muammolar yechimini ma’lum usullari bo‘yicha malaka xosil qilish, ularda mustaqil ishlash, taxliliy muloxaza yuritish qobilyatini, shuningdek o‘quv adabiyotlaridan foydalanish maxoratini rivojlantirish va boshqalar kiradi.

Mexanika (20 soat)

Moddiy nuqta kinematikasi. Ilgarilanma va aylanma xarakatda tezlik. Xarakat va hayot (2 s).

Mexanikada kuchlar. Jism massasi va zichligi. Turli jismlarni massalarini solishtirish. Nyuton qonunlari. Impuls va impuls saqlanish qonuni. Kuchlar ishi. Quvvat va uni tezlikka bog‘liqligi (2 s).

Kuchlarning potensial maydoni. Kuchning ishi. Potensial va kinetik energiya (2 s).

Energiyaning saqlanish qonuni. Sharlarning elastik va noelastik to‘qnashishi. Kimyoviy reaksiyalarda atomlarning sodda to‘qnashishlariga misollar. Galiley-Nyuton mexanikasidagi nisbiylik qoidasi. Maxsus nisbiylik nazariyasi to‘g‘risida tushuncha (4 s).

Mutqoq qattiq jismning ilgarilanma va aylanma xarakati. Massalar markazi. Qattiq jismning inersiya momentini .impuls momenti va kuch momenti. Sentrifugalar. Qattiq jism aylanma xarakati dinamikasining asosiy tenglamasi. Impuls momentini saqlanish qonuni. Aylanayotgan qattiq jismning kinetik energiyasi. Giroskoplar (2 s).

Qattiq jismlarning elastiklik xossalari. Elastik deformatsiya turlari : cho‘zilish, siljish, buralish, egilish. Guk qonuni. Qoldiq deformatsiya. Cho‘zilish diagrammasi. Suyuqlik xarakati. Ideal suyuqlik oqishi. Bernulli tenglamasi. Toimrlarda qon xarakati. Kapillyarlik va xo‘llash. Qovushqoq suyuqlik oqishi (2 s).

Tebranishlar. Garmonik ossilyator. Suyuqlik bosimi jismlar suzish shartlari. Bir xil yo‘nalishdagi tebranishlar spektri. Fure teoremasi. So‘nuvchan tebranishlar. Rezonans. Avtotebranishlar. To‘lqin. Yuguruvchi to‘lqinlar. Turg‘in to‘lqinlar. Okean to‘lqinlari va yuzaga kelish sabablari. Doppler effekti. Seysmik to‘lqinlar va ularning indikatorlari (2 s).

Gazlar va suyuqliklar mexanikasi. Gidrostatik qonunlar.. Dinamik bosim. Suyuqlikning qovushqoqligi. Laminar va turbulent oqim. Puazeyl qonuni. Peshona qarshiligi va ko‘tarish qonuni. Jukovskiy ishlari (2 s).

To‘lqining amplitudasi, fazasi va tarqalish tezligi. Tovushning tabiati. Tovushning balandligi. Tovush bosimi. Tovush to‘lqinining energiyasi. Rezonatorlar. Tebranma xarakat. Garmonik tebranishlar va ularni kompleks ko‘rinishda ifodalash.. Ko‘p erkinlik darajasiga ega bo‘lgan tizimlar (2 s).

Molekulyar fizika (16 soat)

Gazlarning molekulyar-kinetik nazariyasi. Ideal gaz modeli. Gazlar kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Energiyaning erkinlik darajalari bo‘yicha taqsimlanishi (2 s).

Gazlarning issiqlik sig‘imi. Kuchlar maydonida gaz. Bolsman doimiysi (2 s).

Maksvell tezliklar taqsimoti. Ko‘chish hodisalari, diffuziya, qovushqoqlik va issiqlik o‘tkazuvchanlik (2 s).

Past bosimdagi gazlar xossalari. Past bosim va yuksak balandlikdagi tirik organizm faoliyati. O‘ta siyraklashgan gazlar (2 s). Molekulalararo o‘zaro ta’sir kuchlari. Real gazlar holat tenglamasi. Kritik holat (2 s). Bug‘lanish. Suyuq krisstallarda fazoviy o‘tishlar. Kriogen texnika (2 s).

Termodinamika qonunlari. Adiabatik jarayon. Pausson tenglamasi (2 s).

Qaytar va qaytmas jarayonlar. Kano sikli, entropiya haqida tushuncha (2 s).

Energiya almashinuvida energiya va entropiya. Geogidro va gidro paratermal energiya manbalari. Energiya aylantirgichlar F.I.K. i (2 s).

Elektr va magnetizm (20 soat)

Elektr zaryadi. Zaryadni saqlanish qonuni. Kulon qonuni. Bo‘shliqdagi elektr maydoni. Elektr maydon kuchlanganligi. Maydonlar superpozitsiyasi. Kuchlanganlik vektorining oqimi. Gauss teoremasi. Kondensator. Elektr maydon energiyasi. Ekvipotensial sirtlar (4 s).

Dielektriklar elektr maydoni. Qutblanish vektori. Dielektrik singdiruvchanlik, elektr qabul qiluvchanlik va atom qutblanuvchanligi o‘rtasidagi bog‘lanish. Dielektriklar uchun Gauss teoremasi. Elektr siljish vektori. Pezoelektriklar va segnotoelektriklar to‘g‘risida tushuncha (4 s).

O‘zgarmas elektr toki. Tarmoqlangan zanjirlar uchun Krixgof qoidalari. O‘zgarmas tokning ta’sirlari (2 s).

Toklarning bo‘shliqdagi magnit maydoni. Tok elementlarini o‘zaro ta’siri. Amper qonuni. Magnit maydoni induksiyasi va kuchlanganligi, Bio-Sovar-Laplas qonuni. Magnit dipol momenti. Muxitning magnit singdiruvchanligi. Dia-, para-, ferromagnetizm (2 s).

Magnit maydon oqimi. Elektromagnit maydon induksiya hodisasi. Faradey qonuni. Lens qoidasi. Magnit bilakuzugi. Magnitlangan suyuqlik. Quyosh shamoli va uni Yerdagi ta’siri. Biogeofizika elementlari (2 s).

Elektromagnit tebranishlar. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi sig‘im, induktivlik. Yuqori chostotali o‘zgaruvchan tokning davolash maqsadida qo‘llanishi. Gazlarda elektr toki. Plazma. Zaryadlangan zarrachalarning elektr va magnit maydondagi xarakati. Lorens kuchi (2 s).

Xoll effekti. Elektron mikroskopning tuzilishi va ishlash prinsipi. Zaryadlangan zarrachalar tezlatkichi. Metallarning klassik elektron nazariyasi va uning qo‘llanish chegaralari. Qattiq jismdagi energetik satxlar (2 s).

Metallar, yarimo‘tkazgichlar va dielektriklar. Elektr o‘tkazuvchanlikni xaroratga bog‘liqligi. O‘ta o‘tkazuvchanlik haqida tushuncha. Elektronning chiqish ishi. Termoelektron emissiya. Elektron lampalar. Termoelektrik hodisalar (2 s).

Optika (8 soat)

Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Fotometriya. Fotometrik kattaliklar va ularning birliklari. Ko‘rishning fizik asoslari. Yorug‘lik interferensiyasi. Kogerent to‘lqinlar. Yorug‘likning yupqa plastinkalardan qaytishda interferensiyasi. Golofrafiya to‘g‘risila tushuncha. Interferension asboblar va ularning fanda qo‘llanilishi. Tabiatda sovuq nurlanish (2 s).

Yorug‘lik difraksiyasi. Gyuygens-Frenel prinsipi. Frenel difraksiyasiga sodda misollar. Yorug‘likning sochilishi. Reley formulasi. Fraungofer difraksiyasi. Difraksion panjara. Rentgen nurlari difraksiyasi (2 s).

Yorug‘likning qutblanishi. Bryuster qonuni. Yorug‘likni anizotrop muxitda o‘tishi va ikkilanma nur sinishi. Sun’iy ikkilanma nur sinishi. Kerr effekti. Qutblanish tekisligini aylanishi. Qutblovchi asboblardan modda tuzilishini o‘rganishda foydalanish. Saxarimetr. Refraktometr. Polyarizotsion mikroskop (2 s).

Yorug‘likning yutilishi va dispersiya. Buger-Lamber qonuni. Dispersiya nazariyasi. Issiqlik nurlanish. Mutloq qora jism. Kirxgof qonuni. Reley-Jins, Stefan-Bolsman va Vin qonunlari (2 s).

Atom va yadro fizikasi (8 soat)

Issiqlik nurlanishining kvant nazariyasi. Plank formulasi. Tashqi fotoeffekt. Fotonlar energiyasi va impulsi, Eynshteyn tenglamasi. Yorug‘lik bosimi, Lebedev ishlari (2 s).

Moddaning to‘lqin xususiyatlari, De-Broyl gipotezasi. Mikrozarralar to‘lqin xususiyatlarining amaliy isboti. Noaniqlik prinsipi (2 s).

Bor postulatlari. Frank-Gers tajribalari. Atom spektri. Spin to‘g‘risida tushuncha. Bor nazariyasining kamchiliklari. Ko‘p elektronli atomlar. Ishqoriy metallar spektri. Rengen nurlari. Radiotsion ta’sir. Izotoplarning biologiya va meditsinada qo‘llanilishi (2 s).

Elementar zarrachalar, ularni qayd etish usullari. Elementar zarrachalar o‘zaro ta’siri. Tabiiy va sun’iy radiaktivlik. Rezerford formulasi. Yadro reaksiyalari. Yadrolarning bo‘linishi, termoyadro reaksiyalari. Yadro energetikasi (2 s).

Adabiyotlar:

1. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. I-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

2. Strelkov S.P.Umumiy fizika kursi.Toshkent. «O‘qituvchi».1977 y.

3. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi II-jild. Molekulyar fiz. Tosh. «O‘qituvchi». 1981 y.

4. Kikoin I.G. Molekulyar fizika. Toshkent. «O‘qituvchi».1978 y.

5. Kalashnikov S.G. Elektr. Toshkent. 1979 y.

6. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. III-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

7. Landsberg G.S. Optika. Toshkent. O‘qituvchi. 1981 y

8. Kalitievskiy N.I. Volnovaya optika. Moskva . Nauka. 1978 g

9. Sivuxin D.V. Obłiy kurs fiziki. Optika. Moskva . Nauka. 1980

10. Shpolskiy E.V. Atomnaya fizika. 1-2 tom., Moskva., Nauka., 1983 g.

11. Bekjonov R.B., Axmadjonov B., Atom fizikasi. Toshkent., «O‘qituvchi»., 1979 y.

12. Sivuxin D.V. Obłūy kurs fiziki. Atomnaya i yadernaya fizika., 1- tom., Moskva., «Nauka»., 1976

Qo‘shimcha adabiyotlar.

1. Strelkov S.P. Umumiy fizika kursi. Toshkent. «O‘qituvchi». 1977 y.

2. Parpiev Q. Abdubo-iev O‘., Shukurov U. Mexanika va molekulyar fizikadan praktikum. Toshkent. «O‘qituvchi» 1978 y

3. Iverenova V.I. Fizikadan praktikum. Toshkent. «O‘qituvchi». 1973 y

4. Parpiev Q., Otajonov Sh., Mamatisaqov D., Ortiqov A. Umumiy fizikadan praktikum. Andijon 2003 y.

5. Parpiev Q., Zaynobiddinov S. Zamonaviy fizikaning dolzarb yo‘nalishlari. Andijon 2003 y.

Tuzuvchi: f-m.f.n. prof. Q.G‘.Parpiev

XIX. Umumiy fizika kursi

(kimyo mutaxassisligi uchun ma’ruza-70 soat)

So‘z boshi

Umumiy fizikadan ushbu ishchi o‘quv dasturi ta’limi uchun Respublika Oliy va O‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tasdiqlangan na’munaviy o‘quv dasturlari asosida tuzildi. Ishchi o‘quv dasturini tuzishda «Kimyo» mutaxassisligi bo‘yicha ilmiy-pedagogik kadrlar tayyorlashning dolzarbligi e’tiborga olindi. Shuning uchun ma’ruzalar bayon etishda, seminarlar o‘tkazishda va laboratoriya mashg‘ulotlarini tanlashda mazkur mutaxasisliklar xususiyatlaridan kelib chiqilishi maqsadga muvofiq. Ayrim mavzular bo‘yicha nazariy ma’lumotlar laboratoriya ishida kengroq yoritilganligi xisobga olish lozim. Dasturga kiritilgan va talabalarning mustaqil o‘qishi uchun ajratilgan mavzular ular bilan o‘quv rejadagi aloxida ishlash soatlarida ko‘rib o‘tiladi. Talabalar bilimi nazorati reyting tizimida amalga oshiriladi.

Umumiy fizika kursi

Kirish (2 soat)

Universitetlarda tabiiy fanlar yo‘nalishida taxsil olayotgan talabalarga fizika fanini o‘qitishdan maqsad-fizik xodisa va jarayonlar haqidagi sodda, ammo umumiyroq qonuniyatlar to‘g‘risidagi fizik nazariya asoslarini o‘rgatish va ularni tabiiy fanlarni o‘rgatishdagi o‘rnini anglatish.

Fizika ta’limi vazifasiga talabalarda tabiiy-ilmiy tafakkurni va materialistik dunyoqarashni, fizik-ilmiy taxminlarni chegaralari, ilmiy tajriba va nazariyaning o‘zaro bog‘lanishi tug‘risidagi aniq tasavvurlarni shakllantirish, fizik hodisalar va jarayonlarni taxlilqilishda yuzaga keladigan muammolar yechimini ma’lum usullari bo‘yicha malaka xosil qilish, ularda mustaqil ishlash, taxliliy muloxaza yuritish qobilyatini, shuningdek o‘quv adabiyotlaridan foydalanish maxoratini rivojlantirish va boshqalar kiradi.

Mexanika (26 soat)

Moddiy nuqta kinematikasi. Ilgarilanma va aylanma xarakatda tezlik. Xarakat va hayot. Mexanikada kuchlar. Jism massasi va zichligi. Turli jismlarni massalarini solishtirish (2 s).

Nyuton qonunlari. Impuls va impuls saqlanish qonuni.kuchlar ishi. quvvat va uni tezlikka bog‘liqligi. Kuchlarning potensial maydoni. Kuchning ishi (2 s).

Potensial va kinetik energiya. Biomexanika elementlari. Energiyaning saqlanish qonuni. Sharlarning elastik va noelastik to‘qnashishi. Kimyoviy reaksiyalarda atomlarning sodda to‘qnashishlariga misollar (2 s).

Galiley-Nyuton mexanikasidagi nisbiylik qoidasi. Maxsus nisbiylik nazariyasi to‘g‘risida tushuncha (2 s).

Mutqoq qattiq jismning ilgarilanma va aylanma xarakati. Massalar markazi. Qattiq jismning inersiya momentini .impuls momenti va kuch momenti. Sentrifugalar (2 s).

Qattiq jism aylanma xarakati dinamikasining asosiy tenglamasi. Impuls momentini saqlanish qonuni. Aylanayotgan qattiq jismning kinetik energiyasi. Giroskoplar (2 s).

Qattiq jismlarning elastiklik xossalari. Elastik deformatsiya turlari : cho‘zilish, siljish, buralish, egilish. Guk qonuni. Qoldiq deformatsiya. Cho‘zilish diagrammasi (2 s).

Suyuqlik xarakati. Ideal suyuqlik oqishi. Suyuqlik bosimi. Jismlar suzish shartlari. Bernulli tenglamasi. Qovushqoq suyuqlik oqishi (2 s).

Tebranishlar. Garmonik ossilyator. Bir xil yo‘navlishdagi tebranishlar. So‘nuvchan tebranishlar. Rezonans. Avtotebranishlar (2 s).

To‘lqin. Yuguruvchi to‘lqinlar. Turg‘in to‘lqinlar. Doppler effekti (2 s).

Gazlar va suyuqliklar mexanikasi. Gidrostatik qonunlar.. Dinamik bosim. Suyuqlikning qovushqoqligi. Laminar va turbulent oqim. Puazeyl qonuni. Peshona qarshiligi va ko‘tarish qonuni. Jukovskiy ishlari (2 s).

To‘lqining amplitudasi, fazasi va tarqalish tezligi. Tovushning tabiati. Tovushning balandligi. Tovush bosimi. Tovush to‘lqinining energiyasi. Rezonatorlar. Tebranma xarakat. Garmonik tebranishlar va ularni kompleks ko‘rinishda ifodalash.. Ko‘p erkinlik darajasiga ega bo‘lgan tizimlar (4 s).

Elektr (24 soat)

Elektr zaryadi. Zaryadni saqlanish qonuni. Kulon qonuni. Bo‘shliqdagi elektr maydoni (2 s).

Elektr maydon kuchlanganligi. Maydonlar superpozitsiyasi. Kuchlanganlik vektorining oqimi. Gauss teoremasi (2 s).

Kondensator. Elektr maydon energiyasi. Biopotensiallar. Ekvipotensial sirtlar (2 s).

Dielektriklar elektr maydoni. Qutblanish vektori. Dielektrik singdiruvchanlik, elektr qabul qiluvchanlik va atom qutblanuvchanligi o‘rtasidagi bog‘lanish. Dielektriklar uchun Gauss teoremasi. Elektr siljish vektori. Pezoelektriklar va segnotoelektriklar to‘g‘risida tushuncha (4 s).

O‘zgarmas elektr toki. Tarmoqlangan zanjirlar uchun Krixgof qoidalari. O‘zgarmas tokning ta’sirlari (2 s).

Toklarning bo‘shliqdagi magnit maydoni. Tok elementlarini o‘zaro ta’siri. Amper qonuni. Magnit maydoni induksiyasi va kuchlanganligi, Bio-Sovar-Laplas qonuni. Magnit dipol momenti. Muxitning magnit singdiruvchanligi. Dia-, para-, ferromagnetizm (4 s).

Magnit maydon oqimi. Elektromagnit maydon induksiya hodisasi. Faradey qonuni. Lens qoidasi. Elektromagnit tebranishlar. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi sig‘im, induktivlik (2 s).

Gazlarda elektr toki. Plazma. Zaryadlangan zarrachalarning elektr va magnit maydondagi xarakati. Lorens kuchi (2 s).

Xoll effekti. Zaryadlangan zarrachalar tezlatkichi. Metallarning klassik elektron nazariyasi va uning qo‘llanish chegaralari. Qattiq jismdagi energetik sathlar (2 s).

Metallar, yarimo‘tkazgichlar va dielektriklar. Elektr o‘tkazuvchanlikni xaroratga bog‘liqligi. Elektronning chiqish ishi. Termoelektron emissiya. Elektron lampalar (2 s).

Optika (12 soat)

Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi. Fotometriya. Fotometrik kattaliklar va ularning birliklari. Ko‘rishning fizik asoslari (2 s). Yorug‘lik interferensiyasi. Kogerent to‘lqinlar. Yorug‘likning yupqa plastinkalardan qaytishda interferensiyasi. Golofrafiya to‘g‘risila tushuncha. Interferension asboblar va ularning fanda qo‘llanilishi (2 s).

Yorug‘lik difraksiyasi. Gyuygens-Frenel prinsipi. Frenel difraksiyasiga sodda misollar. Yorug‘likning sochilishi. Reley formulasi. Fraungofer difraksiyasi. Difraksion panjara. Rentgen nurlari difraksiyasi (2 s).

Yorug‘likning qutblanishi. Bryuster qonuni. Yorug‘likni anizotrop muxitda o‘tishi va ikkilanma nur sinishi. Sun’iy ikkilanma nur sinishi. Kerr effekti. Qutblanish tekisligini aylanishi. Qutblovchi asboblardan modda tuzilishini o‘rganishda foydalanish. Saxarimetr. Refraktometr. Polyarizatsion mikroskop (2 s).

Yorug‘likning yutilishi va dispersiya. Buger - Lamber qonuni. Dispersiya nazariyasi (2 s).

Issiqlik nurlanish. Mutloq qora jism. Kirxgof qonuni. Reley-Jins, Stefan-Bolsman va Vin qonunlari (2 s).

Atom va yadro fizikasi (8 soat)

Issiqlik nurlanishining kvant nazariyasi. Plank formulasi. Tashqi fotoeffekt. Fotonlar energiyasi va impulsi, Eynshteyn tenglamasi. Yorug‘lik bosimi, Lebedev ishlari ( 2 s).

Moddaning to‘lqin xususiyatlari, De-Broyl gipotezasi. Mikrozarralar to‘lqin xususiyatlarining amaliy isboti. Noaniqlik prinsipi (2 s).

Bor postulatlari. Frank-Gers tajribalari. Atom spektri. Spin to‘g‘risida tushuncha. Bor nazariyasining kamchiliklari. Ko‘p elektronli atomlar. Ishqoriy metallar spektri. Rengen nurlari. Radiotsion ta’sir. Izotoplarning biologiya va meditsinada qo‘llanilishi (2 s).

Elementar zarrachalar, ularni qayd etish usullari. Elementar zarrachalar o‘zaro ta’siri. Tabiiy va sun’iy radiaktivlik. Rezerford formulasi. Yadro reaksiyalari. Yadrolarning bo‘linishi, termoyadro reaksiyalari. Yadro energetikasi (2 s).

Adabiyotlar

1. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. I-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

2. Strelkov S.P.Umumiy fizika kursi. Toshkent.«O‘qituvchi».1977 y.

3. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi II-jild. Molekulyar fiz. Tosh. «O‘qituvchi». 1981 y.

4. Kikoin I.G. Molekulyar fizika. Toshkent. «O‘qituvchi».1978 y.

5. Kalashnikov S.G. Elektr. Toshkent. 1979 y.

6. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. III-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

7. Landsberg G.S. Optika. Toshkent. O‘qituvchi. 1981 y

8. Kalitievskiy N.I. Volnovaya optika. Moskva . Nauka. 1978 g

9. Sivuxin D.V. Obłiy kurs fiziki. Optika. Moskva . Nauka. 1980

10. Shpolskiy E.V. Atomnaya fizika. 1-2 tom., Moskva., Nauka., 1983 g.

11. Bekjonov R.B., Axmadjonov B., Atom fizikasi. Toshkent., «O‘qituvchi»., 1979 y.

12. Sivuxin D.V. Obłūy kurs fiziki. Atomnaya i yadernaya fizika., 1- tom., Moskva., «Nauka»., 1976

Qo‘shimcha adabiyotlar.

1. Strelkov S.P. Umumiy fizika kursi. Toshkent. «O‘qituvchi». 1977 y.

2. Parpiev Q. Abduboqiev O‘., Shukurov U. Mexanika va molekulyar fizikadan praktikum. Toshkent. «O‘qituvchi» 1978 y

3. Iverenova V.I. Fizikadan praktikum. Toshkent. «O‘qituvchi». 1973 y

4. Parpiev Q., Otajonov Sh., Mamatisaqov D., Ortiqov A. Umumiy fizikadan praktikum. Andijon 2003 y.

5. Parpiev Q., Zaynobiddinov S. Zamonaviy fizikaning dolzarb yo‘nalishlari. Andijon 2003 y.

Tuzuvchi: f-m.f.n. prof. Q.G‘.Parpiev

XVI. Umumiy fizika kursi

(geografiya ixtisosligi uchun)

(ma’ruza-30 s)

Universitetning «geografiya» yo‘nalishi uchun Umumiy fizika kursining hamma bo‘limlari uchun 2- semestrda 30 soat ma’ruza, 12 soat amaliy mashg‘ulot uchun, 30 soat laboratoriya ishlariga bakalavr ishchi o‘quv dasturlari «Universitetlar fizika va astronomiya mutaxasisliklari uchun tayyorlangan dasturlar to‘plami»ga asosan tuzildi.

Mexanika (6 soat)

Moddiy nuqta kinematikasi. Moddiy nuqta ko‘chishi, tezlikni va tezlanishi. Qattiq jism kinematikasi. Ilgarilanma xarakat. Aylanma harakat. Galiley almashtirishlari. Lorens almashtirishlari. Moddiy nuqta dinamikasi. Kuch va o‘zaro ta’sir. Nyutoning birinchi va ikkinchi qonuni. Massa- inertlik o‘lchovi. Nyutoning uchinchi qonuni (2 s).

Moddiy nuqtalar tizimining impuls momenti. Xarakat tenglamalari va saqlanish qonunlari. Impuls momentining saqlanish qonuni. Energiyaning saqlanish qonuni. Potensial va kinetik energiya. Qattiq jism dinamikasi. Qattiq jismning harakat tenglamalari tizimi. O‘qqa nisbatan inersiya momentini hisoblash. Aylanma xarakat kinetik energiyasi. O‘zgaruvchan massali jismlar xarakati. Reaktiv xarakat. Reaktiv dvigatellarni kosmik parvozlarda ishlatish imkoniyatlarining umumiy tavsiflari (2 s).

Impulsning saqlanish qonuni. Energiyaning saqlanish qonuni. Impuls momentining saqlanish qonuni. Elastik va noelastik to‘qnashuv. Nyutonning tortishish qonuni. Tebranma xarakat. Garmonik tebranishlar. So‘nuvchan tebranishlar. Ko‘p erkinlik darajasiga ega bo‘lgan tizimlar. Qattiq jismlarda deformatsiya va kuchlanishlar. Guk qonuni. Yung moduli. Puasson koeffitsenti. Gazlar va suyuqliklar mexanikasi. Gidrostatik qonunlar. Bernulli tenglamasi. Laminar va turbulent oqim. Puazeyl qonuni. Peshona qarshiligi va ko‘tarish qonuni. To‘lqining amplitudasi, fazasi va tarqalish tezligi. Tovush. Tovushning balandligi. Tovush bosimi. Tovush to‘lqinining energiyasi. Ultratovush. Rezonatorlar (2 s).

Molekulyar fizika (6 soat)

Modda haqida tasavvurlarning rivojlanishi. Modda xossalarini o‘rganish usullari. Muvozanatsiz va muvozanatli jarayonlar, qaytunchan va qaytmas jarayonlar. Molekulalarning tezliklar bo‘yicha taqsimoti. Energiyaning erkinlik darajasi bo‘yicha taqsimoti va Broun xarakati. Gazlar kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Bosim. Ko‘taruvchi kuch. Issiqlik va harorat. Ish, ichki energiya va issiqlik miqdori. Issiqlik miqdori. Issiqlik sig‘imi (2 s).

Entropiyaning fizik ma’nosi. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Siklik jarayon. Siklda ish. F.I.K. Karno sikli va uning F.I.K i. Ideal gazlarda jarayonlar. Adiabatik jarayon. Molekulalararo ta’sirlar mavjud bo‘lgan gazlar va suyuqliklar. Real gaz holat tenglamasi. Joul-Tomson differensial va integral samarasi (2 s).

Suyuqlik chegarasida bo‘ladigan hodisalar. Sirt taranglik. Ikki muxit chegarasidagi muvozanat shartlari. Kapillyar hodisalar. Suyuqliklar tuzilishi. Raul qonuni. Genri qonuni. Osmotik bosim qonuniyatlari. Qattiq jism. Qattiq jism simmetriyasi. Kristall panjara. Kristalografik koordinata tizimi. Kristallning erishi va sublimatsiyasi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik va energiya uzatish. Diffuziya va modda ko‘chishi (2 s).

Elektr va magnetizm (8 soat)

Elektromagnit maydon. Zaryadning saqlanish qonuni. Doimiy elektr maydon. Kulon qonuni. Elektrostatik maydonning potensiali. Nuqtaviy zaryadlar tizimining potensial va zaryadlar taqsimotining uzluksizligi. Kulon qonunidan va Gauss teoremasidan foydalanib, elektr maydon kuchlanganligini topish. O‘tkazgichlar sirtida zaryadlar taqsimoti. Elektr maydon induksiya qonuni (2 s).

O‘tkazgich potensiali. Kondensatorlar va ularning sig‘imlari. Elektr maydonda dielektriklar. Elektr induksiyasi va dielektrik singdiruvchanlik. Elektrostatik maydon energiyasi. Elektr maydondagi kuchlar. O‘zgarmas tok qonunlari. Tashqi elektr yurituvchi kuchlar. Tok o‘tishda bajarilgan ish va quvvat. Chizig‘iy zanjirlar. Kirxgof qoidasi. Elektr o‘tkazuvchanlik. O‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasi. Yarimo‘tkazuvchilarda xususiy o‘tkazuvchanlik. Elektron va kovak o‘tkazuvchanlik. Donorlar va akseptorlar. Yarimo‘tkazgichli diod va tranzistor (2 s).

Gazlarning elektr o‘tkazuvchanligi. Moddaning plazma xolati. Vakuumda elektr toki. Termoelektron emmisiya. Statsionar magnit maydon. Tok elementlarining o‘zaro ta’sir qonuni (Laplas-Bio-Savar-Amper qonuni). Magnit induksiya vektori. Amper qonuni. Magnit maydonning uyurmaviy xarakteri. Elementar tok maydoni. Magnit maydon kuchlanganligi. Doimiy magnitlar. Magnetik ichidagi magnit singdiruvchanlikni, induksiyani va maydon kuchlanganligini o‘lchash. Magnit maydon energiyasi zichligi. Induktivlik. Tokka ta’sir qiluvchi kuchlar. Lorens kuchi. Magnetik momentga ega bo‘lgan konturga ta’sir qiluvchi kuchlarni kuch momenti (2 s).

Ferromagnetizm. Ferromagnit xossalarni xaroratga bog‘liqligi. Elektromagnit induksiya. Faradeyning elektromagnit induksiya qonuni. O‘zgaruvchan tok zanjirida qarshilik, sig‘im va induktivlik. Fuko toki. O‘zgaruvchan tok zanjiridagi rezonanslar. Transformatorlar va avtotransformatorlar. Maksvell tenglamalari va elektromagnit to‘lqinlarning asosiy xususiyatlari. Siljish toki. Maksvell tenglamalari tizimi va har birining fizik ma’nosi. Elektromagnit energiya oqim zichligi. Umov-Poyting vektori (2 s).

Optika (6 soat)

Yorug‘likning elektromagnit tabiati. Optika fanining vujudga kelishi va unda O‘rta Osiyo allomalarining tarixiy o‘rni. Elektromagnit to‘lqinlar. Elektromagnit to‘lqinlarning impulsi va energiya zichligi. Yorug‘lik bosimi. Izotrop muxitlarda yorug‘likning tarqalishi, sinishi va qaytishi. Yorug‘likning to‘la qaytishi. Yorug‘likni qaytishi va sinishida energetik nisbatlar (2 s).

Geometrik optika va optik asboblar. Optik tizimlarning aberbatsiyasi. Interferensiya. Maykelson interferometri. Gyuygens tamoyili. Nyuton halqalari. Difraksiya. Frenel zonalari usuli. Frenel-Kirxgof difraksiyasi. Difraksion panjara. Linza. Optik asboblarni ajrata olish qobilyati. Yorug‘lik nurini ikkilanib sinishi. Jismni deformatsiyasi, elektr va magnetik maydon ta’sirida bo‘ladigan sun’iy anizotropiya. Yorug‘likning sochilishi. Lazer nurlanishi. Xarakatlanuvchi muxitlar optikasi (4 s).

Atom fizikasi (4 soat)

Atomning yadroviy tuzilishi. Tomson modeli. Alfa zarralarning moddada sochilishi. Atomning planetar modeli. Yadro zaryadi. Chedvik tajribasi. Rentgen nurlanishi. Rentgen nurlarining turlari va spektrlari. Rentgen nurlarining moddada yutilishi va sochilishi. Bor postulatlari. Frank-Gers tajribasi. Uyg‘onish va ionlanish potensiallarini aniqlash usullari. Atom nurlanish spektridagi qonuniyatlar (2 s).

Elektromagnit to‘lqinlarning korpuskulyar xususiyatlari. Eyshnteyn formulasi. Elektronlarning metaldan chiqish ishini aniqlash uslubi. Kompton samarasi. Yorug‘lik bosimi. Nurlanish generatorlari. Spontan nurlanish. Majburiy nurlanish. Eynshteyn usuli bilan Plank formulasini keltirib chiqarish (2 s).

Adabiyotlar

1. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. I-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

2. Strelkov S.P.Umumiy fizika kursi. Toshkent.«O‘qituvchi».1977 y.

3. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi II-jild. Molekulyar fiz. Tosh. «O‘qituvchi». 1981 y.

4. Kikoin I.G. Molekulyar fizika. Toshkent. «O‘qituvchi».1978 y.

5. Kalashnikov S.G. Elektr. Toshkent. 1979 y.

6. Sivuxin D.V. Umumiy fizika kursi. III-jild. Toshkent., «O‘qituvchi». 1981 y.

7. Landsberg G.S. Optika. Toshkent. O‘qituvchi. 1981 y

8. Kalitievskiy N.I. Volnovaya optika. Moskva . Nauka. 1978 g

9. Sivuxin D.V. Obłiy kurs fiziki. Optika. Moskva . Nauka. 1980

10. Shpolskiy E.V. Atomnaya fizika. 1-2 tom., Moskva., Nauka., 1983 g.

11. Bekjonov R.B., Axmadjonov B., Atom fizikasi. Toshkent., «O‘qituvchi»., 1979 y.

12. Sivuxin D.V. Obłūy kurs fiziki. Atomnaya i yadernaya fizika., 1- tom., Moskva., «Nauka»., 1976

Tuzuvchi: f-m.f.n. X. Oxunov

XV. UMUMIY FIZIKA KURSI

(mehnat ta’limi ixtisosligi uchun) (ma’ruza-60)

Universitet matematika fakultetining «matematika» yo‘nalishi uchun, umumiy fizika kursidan ma’ruzalar uchun 66 soat, amaliy mashg‘ulotlar uchun 48 soat, laboratoriya ishlari uchun 12 soat ajratilgan. Ushbu ishchi dastur bakalavr ishchi o‘quv dasturlari hamda «Universitetlar fizika va astronomiya mutaxasisliklari uchun tayyorlangan dasturlar to‘plami» ga asosan tuzildi.

Mexanika (16 soat)

Fizikaviy tushunchalar va kattaliklarni aniqlash. Birliklarning Halqaro tizimi. Koordinatalar tizimi. Koordinatalar va vektorlarni proeksilarini almashtirish. Moddiy nuqta ko‘chishi, tezlikni va tezlanishni vektor va koordinatalar ustida ifodalash. Qattiq jism kinematikasi. Qattiq jismning erkinlik darajalari. Ilgarilanma xarakat. Burchak tezlik vektori. Berchak tezlanish (2 soat).

Galiley almashtirishlari. Sanoq tizimlari orasidagi fizikaviy o‘timshlar. Inersial sanoq tizimlari va nisbiylik tamoyillari. Yorug‘lik tezligining doimiyligi. Ryomer tomonidan yorug‘lik tezligini o‘lchanishi. Yorug‘lik aberbatsiyasi. Efir haqidagi tushunchalar asosida Maykelson-Morli tajribasi natijalarini izoxlash. Fizo tajribasi katta tezliklar Galiley almashtirishlarini qo‘llash mumkin emasligini ko‘rsatuvchi birinchi tarixiy eksperimental tajriba ekanligi (2 soat).

Lorens almashtirishlari. Nisbiylik tamoyili va yorug‘lik tezligning domiyligi haqidagi postulat. Xarakatlanayotgan jism uzunligi qisqarishini ko‘rsatuvchi formula. Egizaklar paradoksi. Tezliklarni qo‘shish formulasi. Aberbatsiya. Fizo tajribasining talqini. Fizik ta’sirlar uzatilishining chegaraviy tezligi (2 soat).

Moddiy nuqta dinamikasi. Kuch va o‘zaro ta’sir. Nyutoning birinchi va ikkinchi qonuni. Massa- inertlik o‘lchovi. Nyutoning uchinchi qonuni. Moddiy nuqtalar tizimining impuls momenti. Massalar markazi. Moddiy nuqtalar uchun momentlar tenglamasi. Saqlanish qonunlarining mazmuni. Xarakat tenglamalari va saqlanish qonunlari. Impuls momentining saqlanish qonuni. Energiyaning saqlanishqonuni. Kuchning ishi. Potensial kuchlar va ish. potensial va kinetik energiya. O‘zaro ta’sirlar energiyasi (2 soat).

Noinetsianal sanoq tizimlarida vaqt va fazo. Inersiya kuchlari va ularning mavjud ekanligi. Inersiya kuchlarini aniqlash. To‘g‘ri chiziqli ilgarilanma xarakat qiluvchi noinersial sanoq tizimlari. Vaznsizlik. Gravitatsiyaviy va inert massa. Umumiy nisbiylik nazariyasining asosiy tasavvurlari. Qattiq jism dinamikasi. Qattiq jismning xarakat tenglamalari tizimi. O‘qqa nisbatan inersiya momentini hisoblash. Aylanma xarakat kinetik energiyasi. Ishqalanish mavjudligidagi harakat. Quruq va Qovushqoq ishqalanish. Ishqalanish kuchlarining ishi. Tebranishlardagi ishqalanish (2 soat).

O‘zgaruvchan massali jismlar xarakati. Reaktiv xarakat. Siolkovskiy formulasi. Reaktiv dvigatellarni kosmik parvozlarda ishlatish imkoniyatlarining umumiy tavsiflari. To‘qnashuvlar uchun saqlanish qonunlari. Impulsning saqlanish qonuni. Energiyaning saqlanish qonuni. Impuls momentining saqlanish qonuni. Elastik va noelastik to‘qnashuv. Tortishish maydonidagi xarakat. Nyutonning tortishish qonuni. Gravitatsiyaviy radius. Osmon jismlarining xarakat qonunlari. I, II, III kosmik tezliklar (2 soat).

Tebranma xarakat. Garmonik tebranishlar va ularni kompleks ko‘rinishda ifodalash. So‘nuvchan tebranishlar. Ko‘p erkinlik darajasiga ega bo‘lgan tizimlar. Qattiq jismlardagi deformatsiya va kuchlanishlar. Elastik va qoldiq deformatsiya. Bir o‘qli siqilish va cho‘zilish deformatsiyasi. Egilish vo‘a bukilish. Guk qonuni. Yung moduli. Puasson koeffitsenti. Mustaxkamlik va mo‘rtlik. Elastik deformatsiya energiyasi (2 soat).

Gazlar va suyuqliklar mexanikasi. Gidrostatik qonunlar. Oqim nayi va uzluksizlik tenglamasi. Bernulli tenglamasi. Dinamik bosim. Suyuqlikning qovushqoqligi. Laminar va tubulent oqim. Puayzeyl qonuni. Peshana qarshiligi va ko‘tarish qonuni. Jukovskiy ishlari. To‘lqining amplitudasi, fizikasi va tarqalish tezligi. To‘lqin tenglamasi. To‘lqinlarning interferensiyasi va difraksiyasi. Tovushning tabiati. Tovushning balandligi. Tovush bosimi. Tovush to‘lqinining energiyasi. Ultratovush. Rezonatorlar (2 soat).

Molekulyar fizika(12 soat)

Molekulyar fizika predmeti. Modda haqida molekulyar-kinetik tasavvurlarning rivojlanishi. Modda xossalarini o‘rganishdagi dinamik, statistik va termodinamik usullar. Statistik usul. Puasson taqsimoti. Qaytar va qaytmas jarayonlar (2 soat).

Molekulalarning tezliklar bo‘yicha taqsimoti. Tezliklarning Maksvell taqsimoti. Energiyaning erkinlik darajasi bo‘yicha taqsimoti va Broun xarakati. Teng taqsimot qonuni (2 soat).

Gazlar kinetik nazariyasining asosiy tenglamasi. Bosim ko‘taruvchi kuch. Ish, ichki energiya va issiqlik miqdori. Issiqlik miqdori. Issiqlik sig‘imi. Ideal gaz issiqlik sig‘imi nazariyasining tajriba ma’lumotlaridan cheklanish. Entropiyaning fizik ma’nosi. Ideal gazlarda entropiya o‘zgarishini hisoblash. Termodinamikaning ikkinchi qonuni. Karno sikli va uning F.I.K i. Termodinamika ikkinchi qonunini entropiya qonuni orqali ta’riflash (2 soat).

Ideal gazlarda jarayonlar. Adiabatik jarayon. Real gaz holat tenglamasi. Ekspermental izotermalar. Van der-Vals gazining ichki energiyasi. Joul-Tomson differensial va integral samarasi (2 s).

Suyuqlik chegarasida bo‘ladigan hodisalar. Sirt taranglik. Ikki muxit chegarasidagi muvozanat shartlari. Suyuqlikning egri sirtida yuzaga keluvchi kuchlar. Kapillyar hodisalar. Osmotik bosim qonuniyatlari (2 soat).

Qattiq jism. Qattiq jism simmetriyasi. Kristall panjara. Kristolografik koordinata tizimi. Kristallning erishi va sublimatsiyasi. Birinchi va ikkinchi tur o‘tishlar. Erkin yugurish yo‘li. To‘qnashish va to‘qnashishlar takroriyligi. Issiqlik o‘tkazuvchanlik va energiya uzatish. Diffuziya va modda ko‘chishi (2 soat).

Elektr va magnetizm (14 soat)

Elektromagnit maydonning umumiy tavsifi. Mikroskopik zaryad tashuvchilar.Elementar zaryad va uning invariantligi. Zaryadning saqlanish qonuni. Doimiy elektr maydon. Kulon qonuni. Gauss teoremasi. (2 soat).

Elektrostatik maydonning potensiali. Nuqtaviy zaryadlar tizimining potensial va zaryadlar taqsimotining uzluksizligi. Kulon qonunidan va Gauss teoremasidan foydalanib, elektr maydon kuchlanganligini topish. O‘tkazgichlar sirtida zaryadlar taqsimoti. Elektr maydon induksiya qonuni (2 soat).

O‘tkazgich potensiali. Kondensatorlar va ularning sig‘imlari. Elektr maydonda dielektriklar. Elektr induksiyasi va dielektrik singdiruvchanlik. Elektrostatik maydon energiyasi. Elektr maydondagi kuchlar. Dipol va uzluksiz zaryadlangan jismlarga ta’sir qiluvchi kuchlar (2 soat).

O‘zgarmas tok qonunlari. Tashqi elektr yurituvchi kuchlar. Joul-Lens qonuni. Tok o‘tishda bajarilgan ish va quvvat. Kirxgof qoidasi. Elektr o‘tkazuvchanlik. Elektr o‘tkazuvchanlikning klassik nazariyasi va undagi qiyinchiliklar. Elektr o‘tkazuvchanlikni xaroratga bog‘liqligi. O‘ta o‘tkazuvchanlik hodisasi. Yarimo‘tkazuvchilarda xususiy o‘tkazuvchanlik. Elektron va kovak o‘tkazuvchanlik. Donorlar va akseptorlar. Yarimo‘tkazgichli diod va tranzistor (2 soat).

Termoelektr yurituvchi kuch. Gazlarning elektr o‘tkazuvchanligi. Ionlanish va ionlarning rekombinatsiyasi. Moddaning plazma xolati. Vakuumda elektr toki. Termoelektron emmisiya. Statsionar magnit maydon. Tok elementlarining o‘zaro ta’sir qonuni (Laplas-Bio-Savar-Amper qonuni) ( 2soat).

Magnit induksiya vektori. Amper qonuni. Magnit maydonning uyurmaviy xarakteri. Elementar tok maydoni. Magnitlash mexanizmi. Magnit maydon kuchlanganligi. Doimiy magnitlar. Magnetik ichidagi magnit singdiruvchanlikni, induksiyani va maydon kuchlanganligini o‘lchash. Magnit maydon energiyasi zichligi. Induktivlik. Tokka ta’sir q iluvchi kuchlar. Lorens kuchi (2 soat).

Ferromagnetizm. Ferromagnit xossalarni xaroratga bog‘liqligi. Elektromagnit induksiya va kvazistatsionar o‘zgaruvchan toklar. Faradeyning elektromagnit induksiya qonuni. Faradeyning elektromagnit induksiya qonunining differensial ifodasi (2 soat).

O‘zgaruvchan tok zanjirida qarshilik, sig‘im va induktivlik. Impedans. Fuko toki. Transformatorlar. Maksvell tenglamalari va elektromagnit to‘lqinlarning asosiy xususiyatlari. Siljish toki. Maksvell tenglamalari tizimi va har birining fizik ma’nosi. Elektromagnit energiya oqim zichligi. Umov-Poyting vektori (2 soat).

Optika(14 soat)

Yorug‘likning elektromagnit tabiati. Optika fanining vujudga kelishi va unda O‘rta Osiyo allomalarining tarixiy o‘rni. Elektromagnit to‘lqinlar. Yassi elektromagnit to‘lqinlar va ularni kompleks tarzda ifodalash. Elektromagnit to‘lqinlarning impulsi va energiya zichligi. Yorug‘lik bosimi (2 soat).

Elektromagnit to‘lqinlarning superpozitsiyasi. Turg‘un to‘lqinlar. Asosiy fotometrik tushuncha va kattaliklar. Energetik kattaliklar bilan yorug‘likni tavsiflovchi kattaliklar orasidagi munosabat. Izotrop muhitlarda yorug‘likning tarqalishi, sinishi va qaytishi. Normal va anormal dispersiya. Yorug‘likning to‘la qaytishi (2 soat).

Geometrik optika va optik asboblar. Interferensiya. Nyuton halqalari (2 soat).

Difraksiya. Difraksion panjara. Nurlarning panjaralarga qiya tushishi. Frangofer difraksiyasi. Linza. Optik asboblarni ajrata olish qobilyati. Yorug‘likning sochilishi. Yorug‘likning sochilishi jarayonlari tabiati. Plank doimiysini aniqlash. Mutlaq qora jism nurlanishi (2 soat).

Uzluksiz va impulsli maromda ishlaydigan lazerlar. Nurlanish quvvatini oshirish. Lazer nurlanishi. Lazer spekrlari. Garmoniklar generatsiyasi. Yorug‘likni parametrik kuchaytirish. Yorug‘likni parametrik generatorlari. Xarakatlanuvchi muxitlar optikasi. Doppler samarasi. Nointegral tizimda optik o‘lchamlar. Galaktika spektrlarida qizil siljish (2 soat).

Atom fizikasi(6 soat)

Mikrodunyoda massa va energiya. Atomning yadroviy tuzilishi. Tomson modeli. Alfa zarralarning moddada sochilishi. Atomning planetar modeli. Yadro zaryadi. Chedvik tajribasi (2 soat).

Rentgen nurlanishi. Rentgen nurlarining turlari va spektrlari. Rentgen nurlarining moddada yutilishi va sochilishi. Mozli qonuni. Atomning energetik holatlarining diskretligi. Bor postulatlari. Frang-Gers tajribasi (2 soat).

Elektromagnit to‘lqinlarning korpuskulyar xususiyatlari. Eyshnteyn formulasi. Elektronlarning metaldan chiqish ishi. Atomdagi xarakat miqdori momentlari. Elektronning orbital magnit momenti va Larmor teoremasi (2 soat).

Adabiyotlar.

1. Ńčāóõčķ Ä.Ā. Óģóģčé ōčēčźą źóšńč. I-ęčėä. Ņīųźåķņ., «”қčņóā÷č». 1981 é.

2. Ńņšåėüźīā Ń.Ļ. Óģóģčé ōčēčźą źóšńč. Ņīųźåķņ. «”қčņóā÷č». 1977 é.

3. Ńčāóõčķ Ä.Ā. Óģóģčé ōčēčźą źóšńč II-ęčėä. Ģīėåźóė’š ōčē. Ņīų. «”қčņóā÷č». 1981 é.

4. Źčźīčķ Č.Ć. Ģīėåźóė’š ōčēčźą. Ņīųźåķņ. «”қčņóā÷č».1978 é.

5. Źąėąųķčźīā Ń.Ć. Żėåźņš. Ņīųźåķņ. 1979 é.

6. Ńčāóõčķ Ä.Ā. Óģóģčé ōčēčźą źóšńč. III-ęčėä. Ņīųźåķņ., «”қčņóā÷č». 1981 é.

7. Ėąķäńįåšć Ć.Ń. Īļņčźą. Ņīųźåķņ. ”қčņóā÷č. 1981 é

8. Źąėčņčåāńźčé Ķ.Č. Āīėķīāą’ īļņčźą. Ģīńźāą . Ķąóźą. 1978 ć

9. Ńčāóõčķ Ä.Ā. Īįłčé źóšń ōčēčźč. Īļņčźą. Ģīńźāą . Ķąóźą. 1980

10. Ųļīėüńźčé Ż.Ā. Ąņīģķą’ ōčēčźą. 1-2 ņīģ., Ģīńźāą., Ķąóźą., 1983 ć.

11. Įåźęīķīā Š.Į., Ąõģąäęīķīā Į., Ąņīģ ōčēčźąńč. Ņīųźåķņ., «”қčņóā÷č»., 1979 é.

12. Ńčāóõčķ Ä.Ā. Īįłūé źóšń ōčēčźč. Ąņīģķą’ č ’äåšķą’ ōčēčźą., 1- ņīģ., Ģīńźāą., «Ķąóźą»., 1976

Tuzuvchi: f-m.f.n. A. Akbarov